بازار قزوین؛ بازاری به امتداد تاریخ

به گزارش تیترشهر؛ زمانی که در دوران صفویه شهر قزوین به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد، ساخت و ساز در این شهر رونق گرفت. بازار قزوین و طرح‌های کوشک سعدالسلطنه از یادگارهای این دوره هستند. این بازار در دوره‌ی قاجار نیز به رشد و توسعه‌ی خود ادامه داد و کاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی به آن اضافه شد.

قدمت مجموعه‌ی بازار کنونی به دوره‌ی صفویه نسبت داده می‌شود، ولی قسمت اعظم بناهای کنونی آن در دوران قاجار ساخته شده است. معماری بازار قزوین در زمان صفوی شکل گرفته و معماری بازارهای اصفهان و شیراز نیز به همان دوره برمی‌گردد. این بازار در طول ۹ قرن، یک جابه‌جایی از جنوب به شمال داشته به طوری که در این جابه‌جایی، مسجد جامع قزوین کاملا از بافت بازار جدا شده ‌است و ‌اکنون ارتباطی بین بازار و مسجد جامع مشاهده نمی‌شود.

قیصریه‌ی قزوین با طاق‌های آجری و ارتفاع بسیار زیاد، از بخش‌هایی از بازار قزوین است که به جای مانده است. این بازار دارای چهار در است؛ در شمالی به تیمچه‌ی سرباز، در جنوبی به تیمچه‌ی سرپوشیده، در شرقی به سرای وزیر و در غربی که به چهارسوق کوچکی متصل می‌شود.

مهم‌ترین بخش‌های مجموعه‌ی بازار قزوین عبارت اند از مسجدالنبی، سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای حاج رضا، سرای رضوی، سرای خوش‌نویسان، تیمچه‌ی سرباز، تیمچه‌ی سرپوشیده، تیمچه‌ی حاج‌ سید کاظم، تیمچه‌ی درویش‌ مهدی، تیمچه‌ی حاج‌ محمدتقی، سرای شاه، سرای نقدعلی، سرای حاج محمدباقر، سرای دالان دراز، سرای ضراب‌خانه، سرای نگار‌السلطنه، سرای بهشتی، بازار قیصریه، گرمابه‌ی سعدیه، گرمابه‌ی رضوی و حیاط قهرمانی.

بد نیست که قبل از آشنایی با بخش‌های مختلف بازار قزوین با قسمت‌های مختلف یک بازار سنتی ایرانی آشنا شویم.

بخش‌های مختلف یک بازار سنتی

حجره

دکان يا حجره مهم‌ترين و در عين حال ساده‌ترين و کوچک‌ترين عنصر در فضاى بازار است. تعدادى حجره به‌صورت خطى در دو طرف یک معبر، تشکيل يک راسته‌ی بازار را مى‌دهند.

حجره‌ها در طبقه‌ی همکف نقش مغازه‌ای برای عرضه‌ی کالا را داشته و حجره‌هاى واقع در طبقه‌ی فوقانى در بازارهاى دو طبقه، محل دفتر کار و فضاى ادارى و در برخى مواقع به‌عنوان کارگاه استفاده مى‌شده است. برخى حجره‌ها به تنهائى نقش کارگاه و در عين حال عرضه‌ی کالا را ايفا مى‌کردند.

در برخى حجره‌ها فضایى به نام صندوق‌خانه در انتهای حجره وجود داشته که از فضاى اصلى جدا مى‌شده است.

کاروانسرا

مهم‌ترين فضاى معمارى در بازارها، کاروانسرا است. در کاروانسراهای شهری، برخى کاروانسراها که به مرکز شهر و مسجد جامعه نزديک بودند، معتبرتر و جايگاه بازرگانان ثروتمند بودند. اما کاروانسراهاى نزديک دروازه‌ی شهرها مخصوص عرضه‌ی کالاهاى ارزان‌قيمت بودند.

تيمچه

تيمچه به معنى کاروانسراى کوچک است. در دوره‌هاى معاصر به‌ کاروانسراها يا سراهاى کوچک و سرپوشيده تیمچه گفته مى‌شود. فضاى تيمچه‌ها نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادى گران‌تر بوده و براى عرضه‌ی اجناس ارزان‌قيمت استفاده نمى‌شده است. از جمله تيمچه‌ها مى‌توان به سرا و تيمچه‌ی امير در تبريز، سرا و تيمچه‌ی حاج‌ رضا در قزوين، تيمچه‌ی نو در کاشان و تيمچه‌ی مظفريه در تبريز اشاره کرد.

قيصريه

قيصريه به فضایى گفته مى‌شده که از لحاظ خصوصيات معمارى به يک راسته‌ی فرعى، دالان يا تيمچه و در مواردى به يک سرا شبيه بوده است و غالبا به عرضه‌ی کالاهاى گران‌بها و منسوجات عالى اختصاص داشته است. در اصفهان نمونه‌هایى از اين نوع قيصريه‌ها وجود داشته است.

فضاهاى خدماتى

در هر بازار دائمى و اصلى، شمارى فضاى خدماتى مانند آب‌انبار، اصطبل، انبار و مانند آن وجود داشته است. تعداد اين فضاها و موقعيت آن‌ها در امتداد بازار به خصوصيات بازار بستگى داشته است.

فضاهاى عمومى

فضاهاى عمومى شهر بيشتر در کنار راسته‌ی اصلى بازار ساخته مى‌شدند زيرا بازارهاى اصلى شهر، مهم‌ترين راه ارتباطى و عمومى شهر محسوب مى‌شدند.

محل تقاطع دو راسته‌ی اصلى و مهم بازار را چهار سوق مى‌نامند.

در ادامه با تعدادی از بخش‌های تشکیل‌دهنده‌ بازار قزوین بیشتر آشنا می‌شویم.

سرای سعدالسلطنه

این سرا به دستور سعد‌السلطنه، حاکم وقت قزوین در زمان قاجار ساخته شد. ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشی‌کاری شده‌ای قرار دارد. چهار طرف گنبد را چهار نیم‌گنبد با رسمی‌بندی و نورگیر فرا گرفته‌اند که فضا را بزرگ‌تر نشان می‌دهند. سرای سعدالسلطنه با وسعتی نزدیک به ۲/۶ هکتار، یکی از کامل‌ترین و بزرگ‌ترین سراهای تجاری ایران است.

سرای وزیر

این سرا روبه‌روی در شرقی راسته‌ی قیصریه قرار دارد. هشتی ورودی آن، دارای حجره‌هایی با طاق‌های کاشی‌کاری است و بر فراز فضای مرکزی ورودی آن، گنبدی آجری قرار دارد و یک نورگیر به قطر تقریبی یک متر روشنایی آن را تأمین می‌کند. سرای وزیر دارای حیاطی وسیع است و دور تا دور آن را حجره‌هایی در دو طبقه فرا گرفته‌اند. این حجره‌ها روی صُفه‌ای با ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارند.

طرح سرا، چهار ایوانه و ضلع شرقی آن هم اکنون فاقد ایوان است. تمامی حجره‌ها دارای طاق جناغی و اکثر آن‌ها در طبقه‌ی دوم، دارای ارسی (نوعی در قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شده است) نیز هستند و لچکی (طرحی به شکل سه‌گوش) طاق‌های حجره‌ها، دارای کاشی‌کاری در طرح‌ها و نقوش مختلف چون مجلس شکار شیر و پرنده، طرح‌های اسلیمی و کتابی، اسب، خورشید و انسان بال‌دار است.

سرای حاج رضا

این سرا دارای حیاطی بزرگ است و حجره‌ها و اتاق‌ها، گرداگرد حیاط آن در دو طبقه ساخته شده‌اند. ورودی کاروان‌سرا در سمت غربی آن قرار دارد و با طاق‌های زیبایی که در بنای آن به کار رفته است، به صورت یک تیمچه‌ی سرپوشیده به نظر می‌رسد. این بنا در گذشته بیشتر در دست بازرگانان تبریزی و قفقازی بود. این سرا از جانب شمال به بازارچه‌ی وزیر متصل است. طاق‌های حجره‌ها و طاق نمای ایوان آن، دارای قوس جناغی و کاشی‌کاری در زمینه‌ی آجری است.

سرای رضوی

بنای کاروانسرای رضوی بنا بر گفته‌های مختلف، متعلق به عصر سلطنت شاه تهماسب صفوی یا عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. این سرا به صورت دو ایوانی ساخته شده و مجموعه‌ی حجره‌ها در دو طبقه، گرداگرد حیاط مستطیل شکل آن را فرا گرفته‌اند. حجره‌های موجود در زوایه‌ی اضلاع، به صورت سه‌گوش ساخته شده و طاق‌نماهایی با عمق و عرض بیشتر دارند و در لچکی سقف طاق‌نمای آنها، تزیینات آجرکاری به شیوه‌ی حصیری دیده می‌شود.

هشتی مرکزی ایوان غربی که با در بزرگی به بازار بزازها متصل می‌شود، دارای گنبدی آجری با کاشی‌کاری زیبا است. این سرا در گذشته به شکل کاروانسرا بود و از آن به عنوان بارانداز کاروانیان و از شترخان (کاروانسرایی که مخصوص شتران بود) آن برای چهارپایان آن‌ها استفاده می‌شد.

تیمچه‌ی سرباز

بنای دو طبقه‌ی تیمچه‌ی سرباز در شمال قیصریه قرار دارد. در ورودی این تیمچه دارای قوس کلیل است. لچکی‌های طاق‌نمای حجره‌های آن با کاشی‌های زرد و صورتی که نمایشگر صحنه‌های شکار، گل‌وبوته و پرندگان‌ هستند، تزئین شده‌اند. درها نیز دارای اُرُسی‌های چوبی بسیار زیبایی هستند.

تیمچه‌ی سرپوشیده

این تیمچه در جنوب قیصریه قرار گرفته است و روی آن با سقفی پوشیده شده است. این تیمچه بنایی است دو طبقه که حجره‌های آن محل کار بازرگانان و تاجران قزوین است.

تیمچه‌ی حاج‌ سید کاظم

در میان بازار، روبه‌روی راسته‌ی سراج‌ها، تیمچه‌ی سرپوشیده‌ی کوچکی قرار دارد که تعدادی از بازرگانان از جمله خود «حاج ‌سید ‌کاظم چرم‌فروش» در آن تجارت می‌کرده‌اند. هم‌اکنون، این تیمچه مرکز چرم‌فروشی و بارفروشی است.

تیمچه‌ی رضوی

این تیمچه به سرمایه‌ی «حاج سید ابوالقاسم رضوی اصفهانی» ساخته شده است. این شخص، تجارت‌خانه‌ی خود را که در سرای سعادت بازار قزوین بود، به اینجا انتقال داده بود و انحصارا از این تیمچه استفاده می‌کرد. اکنون این تیمچه در دست بازماندگان او است و به چوب‌فروشی تبدیل شده است.

تیمچه‌ی درویش‌ مهدی

این تیمچه در میان چهارسوق بزرگ و حمام جلودار و در برابر در جنوبی سرای ضرابخانه واقع شده است.

تیمچه‌ی حاج ‌محمدتقی

این تیمچه که بانی آن «حاج‌ محمد‌تقی یزدی» بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده و در حال حاضر بارفروشی است.