نهادهایی که می‌توانند به رصدخانه مهاجرت برای ارائه آمارهای شفاف بپیوندند

هر مهاجرتی، فرار مغز‌ها تلقی نمی‌شود، بلکه پرواز سرمایه‌های انسانی زمانی فرار مغز‌ها نامگذاری می‌شود که نرخ بالایی از مهاجرت‌ها در میان اشخاص با استعداد و نخبه ایجاد شود.

از این رو است که اکثر کشور‌های دنیا رصد مهاجرت‌ها را در دستور کار دارند تا با بررسی آمار‌های ورودی و خروجی‌ها، اطلاعات کاملی از وضعیت مهاجرت افراد اثرگذار جامعه داشته باشند. بر اساس این داده‌ها است که سیاستگذاران برای ایجاد زیر ساخت‌های مؤثر برای نگهداشت جامعه نخبگانی در کشور خود، برنامه‌ریزی می‌کنند.

بر اساس این اهداف بوده است که رصدخانه مهاجرت ایران به عنوان اولین نهاد پژوهشی کشور در زمینه تحلیل داده‌های مهاجرتی از سال ۱۳۹۷ با همکاری معاونت علمی و فناوری وقت ذیل پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف راه‌اندازی شد.

کارگروه‌های جابه‌جایی تحصیلی و دانشجویی، مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی، مهاجرت‌های اقتصادی از گروه‌های پژوهشی رصدخانه مهاجرت هستند که با مدیریت دکتر بهرام صلواتی، پژوهشگر ارشد حوزه مهاجرت فعالیت می‌کنند.

مهمترین هدف رصدخانه مهاجرت ایران، پایش و رصد داده‌های مهاجرتی با استفاده از شواهد علمی، ارزیابی سیاست‌های سایر کشور‌ها و جمع‌آوری و تولید داده (با روش‌های کتابخانه‌ای و افکارسنجی) است و این رصدخانه اعلام کرده است که می‌کوشد تا با ارائه اطلاعات روشن، دقیق و علمی، علاوه بر آگاه‌سازی مخاطب عام نسبت به داده‌های مهاجرتی کشور، در پی ارائه پیشنهاد‌های سیاستی متقن به سیاستگذار برای بهبود وضعیت کشور است.

مهاجرت پدیده‌ای چندوجهی با ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی است که با استخراج داده‌ها و داشتن تصویر منظم سالیانه از روند‌های مهاجرتی، می‌توان به تاثیر عوامل مختلف بر این پدیده پی برد، به گونه‌ای که بررسی روند‌های مهاجرتی در طول چند سال گذشته نشان می‌دهد که با تصویب برجام در سال ۲۰۱۵ و ایجاد فضای امیدواری اجتماعی و گشایش اقتصادی کشور، شاهد کاهش و افت مهاجرت‌های بین‌المللی به خارج از کشور و تشدید بازگشت متخصصان به داخل کشور بودیم. در عین حال، بعد از بازگشت تحریم، مجدداً شاهد فزونی گرفتن میل و تصمیم به مهاجرت هستیم.

داشتن تصویر آماری دقیق از مهاجرت، به کشف دلایل و ریشه‌های واقعی آن کمک شایانی می‌کند. از این رو رصدخانه مهاجرت ایران با هدف رصد و ارائه اطلاعات مهاجرتی می‌کوشد تا داده‌های روشنی برای تصمیم‌های کلان حاکمیتی و سیاستگذاری کشور و آگاهی شهروندان ایرانی ارائه دهد.

حاشیه‌هایی برای نهاد ارائه دهنده آمار مهاجرت‌های کشور

رصدخانه مهاجرت ایران، یک نهاد پژوهشی در بستر پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف است که با هدف رصد، پایش و تحلیل وضعیت مهاجرت به ایران و یا از ایران به خارج تاسیس شده است.

محققان این نهاد پژوهشی تاکید دارند که: "ما در رصدخانه مهاجرت ایران با ارائه اطلاعات واقعی و علمی حوزه مهاجرت در کنار تحلیل‌های به‌روز و متقن در پی آگاه‌سازی گروه‌های متفاوتی از ایرانیان هستیم، تلاش برای تولید، نشر اخبار و داده‌های واقعی فضای مهاجرت، ابهام‌زدایی از مفاهیمی که ممکن است دستخوش بازی رسانه‌ای فرصت‌طلبان و سردرگمی مخاطب‌ها شود، بخشی از مسئولیت‌های اجتماعی رصدخانه مهاجرت ایران است".

این در حالی است که اخیرا خبری مبنی بر ممنوع‌المصاحبه شدن مدیر رصدخانه مهاجرت در فضای مجازی منتشر شده است، ولی دکتر روح الله دهقانی فیروزآبادی معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری روز شنبه، ۱۳ اسفندماه نسبت به این خبر واکنش نشان داد و در پاسخ به شبهه ممنوع‌المصاحبه بودن مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با بیان اینکه "من نمی‌دانم این ممنوع‌المصاحبه شدن را چه کسی انجام داده و چرا چنین موضوعی مطرح شده است" اعلام کرد: باید توجه داشت که رصدخانه مهاجرت ایران، به عنوان یک پژوهشکده تخصصی در حوزه مهاجرت، بر اساس داده‌ها و اطلاعات آماری، صرفاً نتایج مطالعات و تحقیقات در این حوزه را بیان می‌کند. باید آگاه بود که نتایج پژوهشی این رصدخانه، در قالب و جایگاه خودش مورد توجه قرار بگیرد و به عنوان یک آمار از یک نهاد دولتی یا حاکمیتی تلقی نشود.

وی با تاکید این‌که باید اطلاعات صحیح در حوزه مهاجرت ارائه شود، افزود: رصدخانه مهاجرت ایران یک پژوهشکده ذیل دانشگاه صنعتی شریف است که پژوهش‌هایی را در حوزه مهاجرت انجام می‌دهد.

دهقانی فیروزآبادی با تاکید بر اینکه این مؤسسه به آمار‌های رسمی در خصوص گذرنامه‌ها و مدارک دانشگاهی و ورودی‌ها و خروجی‌ها دسترسی ندارد، ادامه داد: در چنین شرایطی داده‌های ارائه‌شده از سوی این رصدخانه شفاف نیست و همانطور که این رصدخانه اعلام کرده، آمار‌های این رصدخانه رسمی نیست.

معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری با بیان این‌که رئیس این رصدخانه ممنوع‌المصاحبه نیست، تصریح کرد: تاکید بر این است که داده‌های غلط به مردم ارائه نشود.

دکتر بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت نیز که سالانه سند‌های مهاجرتی را با عنوان "سالنامه مهاجرتی ایران" منتشر می‌کند، در مراسم رونمایی از آخرین سالنامه مهاجرتی به آشفتگی آماری در زمینه میزان مهاجرت‌ها اشاره کرد و یادآور شد که میزان ایرانیان مقیم کشور‌های مقصد ۲ میلیون و ۸۶ هزار نفر است، ولی بر اساس آمار‌های شورای عالی ایرانیان، ۴ میلیون نفر اعلام شده و باید پرسیده شود که این آمار بر اساس چه معیاری اعلام شده است.

وی با بیان اینکه عدد ۲ میلیون و ۶۲ هزار نفر بر اساس مستندات و آمار‌های بین المللی متقن است، یادآور شد: از سوی دیگر سازمان امور دانشجویان اعلام کرد ۹۵ هزار دانشجو در خارج از کشور هستند و ما نتوانستیم به این آمار‌ها دسترسی داشته باشیم.

چرخش نخبگان به جای مهاجرت نخبگان

هر چند که همواره انتقاداتی نسبت به خروج نخبگان وجود داشته است، ولی در دولت قبل دکتر سورنا ستاری معاون سابق علمی و فناوری رئیس‌جمهوری همواره تاکید کرده است که متوسط خروج نخبگان ایرانی از کشور بالاتر از متوسط جهانی نیست.

وی با این استدلال که این روند خروج نخبگان نیست و باید از آن به عنوان "چرخش نخبگان" یاد شود یادآور می‌شود که برخلاف بسیاری نقل و حدیث‌ها، آمار‌های به دست آمده نشان می‌دهد که مهاجرت نخبگان کشور نسبت به نرم‌های بین‌المللی اعداد بزرگ و بالایی نیست.

وی برای نقل این گفته به آمار‌های رصدخانه مهاجرت ایران رجوع می‌کند که مهاجرت نخبگان را حتی به تفکیک کشور‌هایی که این بچه‌ها مهاجرت می‌کنند در اختیار دارد و اعلام می‌کند طی این مدت برنامه‌های جدی برای برگرداندن نخبگان به کشور داشته‌اند، به گونه‌ای که بیش از ۱۸۰۰ نخبه از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا به کشور برگردانده شده‌اند، اما آن چیزی که هیچ وقت اعلام نشد، نرخ ماندگاری این نخبگان در کشور بوده است.

در آن دوران همچنین بر وجود پدیده «چرخش نخبگان» تاکید شد و در این باره ستاری معتقد بود که نخبگان باید برای تحصیل به دانشگاه‌های برتر بروند، اما باید امکاناتی فراهم شود تا این افراد پس از تحصیل دوباره به کشور برگردند و این چرخه تکرار شود.

وی در عین حال از کاهش پذیرش دانشجویان بین‌المللی انتقاد کرده و گفته است در سال‌های اخیر تعداد دانشجویان بین‌المللی ما کاهش قابل توجه داشته و متناسب با تعداد دانشجویان کل کشور نیست.

این گفته‌ها در حالی است که به گفته صاحب‌نظران ایران در آستانه یک موج مهاجرتی بزرگ است، در حالی که سایر کشور‌های جهان به سبب رشد فناوری، کمبود نیروی کار و نیاز به جذب سرمایه‌های انسانی مستعد، نوآور و خلاق در حال رقابت شدید بر سر جذب سرمایه‌های انسانی نوآور هستند و برای جذب سرمایه‌های انسانی، در حال تسهیل مقررات جذب مهاجران هستند.

آمار‌های در خور توجه درباره وضعیت مهاجرت ایرانیان به این شرح است:

رتبه ۵۴ مهاجرفرستی از میان ۲۳۲ کشور در سال ۲۰۲۰

رتبه ۱۴ پناهجوفرستی از میان ۱۹۵ کشور در سال ۲۰۲۰

رتبه ۲۲ پناهنده‌فرستی از میان ۱۹۴ کشور در سال ۲۰۲۰

رتبه ۱۹ دانشجوفرستی از میان ۲۴۱ کشور در سال ۲۰۱۸

آمار‌هایی که رصدخانه به آن استناد می‌کند

این رصدخانه برای ارائه تصویری روشن از وضعیت مهاجرت‌های کشور، از داده‌هایی به دست آمده از روش‌های مختلف مانند نظرسنجی، داده‌های رسمی از سازمان‌های ایرانی و همچنین از سایر درگاه‌ها و منابع داده‌های مهاجرت در سراسر جهان بهره می‌برد.

این در حالی است که مدیر این رصدخانه بار‌ها اعلام کرده است که در کشور پایگاه یکپارچه‌ای برای جمع‌آوری داده‌ها در اختیار نیست. بر این اساس است که صلواتی در رونمایی از "سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱" به نبود آمار دقیق از جمعیت ایرانیان خارج از کشور اشاره می‌کند و تاکید دارد که رصدخانه مهاجرت ایران که در سالنامه‌های سال‌های گذشته به سفیدنمایی و آمار کمتر از واقعیت به‌ویژه درباره آمار ایرانیان خارج از کشور متهم می‌شد، ممکن است با انتشار سالنامه جدید به سیاه‌نمایی متهم شود!

وی با اشاره به منابع آماری مورد استفاده در این سالنامه، می‌گوید: امروز در وضعیتی هستیم که نرخ ایرانیان خارج از کشور از تراز ۲میلیون نفر بیشتر شده است، البته این رقم بر اساس آمار‌های سازمان ملل متحد، سازمان بین‌المللی مهاجرت اتحادیه اروپا، بانک جهانی و مجموع آمار‌های کشور‌های مقصد است و با آمار‌های داخلی تفاوت دارد؛ زیرا آمار‌های داخلی در دسترس نیست و شیوه جمع‌آوری آمار هم مشخص نیست.

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران چنین ادامه می‌دهد: از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۱ میلادی به طور متوسط سالی ۸۶ هزار روادید غیر توریستی برای ایرانیان صادر شده است، همچنین در ۱۲سال اخیر ۱۶هزار روادید تحصیلی، ۱۲هزار اجازه اقامت کاری به طور متوسط برای ایرانیان در کشور‌های آمریکا، کانادا، انگلیس و اتحادیه اروپا صادر شده است. همچنین از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲، در مجموع ۲هزار روادید استارتاپی و کارآفرینی برای ایرانیان از انگلیس و کانادا صادر شده است.

صلواتی با اشاره به فقدان همکاری نهاد‌های مختلف برای کسب داده‌های مستند، تأکید کرد: این آماری است که بر اساس داده‌های اصلی احصا کردیم و ممکن است دچار کم‌شماری شده باشیم، ولی آماری است که می‌توان به آن استناد کرد و شیوه جمع‌آوری آن مشخص است.

در سالنامه منتشر شده از سوی رصدخانه مهاجرت ایران تاکید شده است: نکته مهم، تاخیر زمانی در تدوین و انتشار آمار و اطلاعات مهاجرت‌های بین‌المللی است. نکته مهم و قابل توجه این است که بر خلاف سایر شاخص‌های جمعیت جهانی، هنوز بانک داده و آمار مدون مهاجرت‌های بین‌المللی در سطوح ملی و بین‌المللی بسیار معدود هستند و یا اینکه اصلا وجود ندارند. بر همین اساس آمار‌های مهاجرتی معمولا به عنوان داده و اطلاعات جانبی از منابع آماری پایه‌ای حاصل از سرشماری‌های ملی به دست می‌آیند.

همچنین صعوبت دسترسی به آمار مهاجران در سرشماری‌های ملی و نیز زمان مورد نیاز برای یکپارچه و هماهنگ کردن داده‌های مختلف از منابع متنوع آماری باعث می‌شود تا یک تاخیر زمانی یک تا ۲ ساله در تدوین و انتشار آمار‌های مهاجرتی جهانی پیش بیاید؛ لذا به همین خاطر است که برای مثال گزارش جهانی مهاجرت در سال ۲۰۲۰ میلادی، حاوی آخرین داده و اطلاعات تا پایان سال ۲۰۱۸ و یا حتی قبل‌تر است.

موارد فوق‌الذکر باعث شده‌اند که دسترسی به آمار مهاجران بین‌المللی در ایران و جهان به سختی میسر باشد. نبود بانک داده تخصصی مهاجران در کشور باعث شده است که اتکای این سالنامه آماری تا حد زیادی وابسته به منابع آماری بین‌المللی باشد. با این حال رصدخانه مهاجرت ایران با تلاش چشمگیری سعی در بهره‌گیری از اندک منابع داخلی موجود و همچنین پیاده‌سازی پیمایش‌های داخلی در جهت تکمیل تصویر برآمده از منابع اطلاعاتی بین‌المللی کرده است.

بر اساس اعلام این رصدخانه، منابع آماری مورد استفاده در گزارش‌های آماری این نهاد به این شرح است:

* شمارش جمعیت مهاجران ایرانی در جهان بر اساس آمار سرشماری کشور‌ها
* طرح‌های آمارگیری از نیروی کار
* آمار‌های ثبتی مهاجرت

همچنین در تهیه آمار دانشجویان بین‌المللی رصدخانه مهاجرت از چهار منبع اصلی بهره برده است که به این شرح است:

* انستیتوی آمار یونسکو (ISU)
* داده‌های مؤسسه آموزش بین‌المللی (Education International of Institute)
* مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی
* پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران

در بخش مهاجرت‌های اجباری – پناهجویی در سـالنامه مهاجرتی ایران، داده‌های مربوط به بخش وضعیت جهانی و منطقه‌ای از گزارش‌هایی همچون گزارش جهانی مهاجرت ۲۰۲۰ یا ۲۰۲۰ Report Migration World و یا گزارش مهاجرت‌های بین‌المللی Outlook Migration International سال ۲۰۱۹ استخراج شده است.

ارائه آمار‌های روشن و دقیق

در حالی که کشور همچنان با پدیده مهاجرت مواجه است، ارائه اخباری از ممنوع‌المصاحبه شدن مدیر رصدخانه مهاجرت نمی‌تواند از رنگ و لعاب پدیده مهاجرت نخبگان کشور بکاهد و حتی این گونه به نظر می‌رسد که ارائه همین آمار‌های بی‌رمق می‌تواند نمایی کلی از وضعیت خروج نخبگان از کشور ارائه دهد و بهتر است به جای پاک کردن مساله به ریشه‌یابی مهاجرت‌ها و ارائه راهکار‌های روشن برای نگهداشت آن‌ها در کشور پرداخت.

در این زمینه پیشنهاد می‌شود که سایر نهاد‌های کشور از جمله سازمان آمار ایران، وزارت امور خارجه، وزارت علوم و سازمان امور دانشجویان به این رصدخانه بپیوندند تا با ارائه آمار‌های روشن و شفاف، اطلاعات مربوط به خروج نخبگان و جذب دانشجویان بین‌المللی، تصویری شفاف و شیشه‌وار از زمینه‌های نگهداشت نخبگان ایجاد کنند.

نخبگان، دانشجویان، کارآفرینان صاحبان ایده و نوآوری و همه مردم، سرمایه‌های کشور هستند و رفتن هر یک از آنها، به معنای سخت‌تر شدن مسیر پُر شیب توسعه خواهد بود.