فوبیا نوعی ترس بیش از حد و غیرمنطقی است. اگر شما یا شخصی در اطرافتان در موقعیتی خاص یا در مواجهه یا چیزی یا حیوانی یا شخصی، احساس ترس عمیق و عذاب‌آوری را تجربه می‌کنید، ممکن است مبتلا به فوبیا باشید. برای اینکه بیشتر با این اختلال آشنا شوید و درباره‌ی آن بدانید، با ما همراه باشید.
فوبیا چیست؟
فوبیا ترس مداوم، بیش از حد و غیر واقعی از یک شی، شخص، حیوان، فعالیت یا موقعیت است و نوعی اختلال اضطرابی به حساب می‌آید. فرد دارای فوبیا یا سعی می‌کند از چیزی که باعث ایجاد ترس در او می‌شود، دوری کند یا با اضطراب و پریشانی شدید، آن را تحمل می‌کند.
برخی از انواع فوبیا بسیار خاص و محدود هستند. به عنوان مثال، یک فرد ممکن است فقط از عنکبوت (arachnophobia) یا گربه (ailurophobia) بترسد. در این حالت، فرد با اجتناب از چیزی که از آن می‌ترسد نسبتا فارغ از اضطراب زندگی می‌کند. برخی از ترس‌ها در طیف گسترده‌تری از مکان‌ها یا موقعیت‌ها قرار می‌گیرند و باعث دردسر می‌شوند.
مثلا علائم اکروفوبیا (ترس از ارتفاع)، با نگاه کردن به پنجره‌ی یک ساختمان اداری یا رانندگی بر روی یک پل، در فرد مبتلا به این فوبیا دیده می‌شود. ترس از فضای بسته و تنگ (کلاستروفوبیا) با سوار شدن در آسانسور یا استفاده از سرویس بهداشتی کوچک، ایجاد شود. افراد مبتلا به این انواع فوبیا، ممکن است لازم باشد زندگی خود را به‌شدت تغییر دهند. در حالات شدید فوبیا، ممکن است شغل، دفتر کار، مسیر رانندگی، فعالیت‌های تفریحی و اجتماعی یا محیط خانه‌ی فرد مبتلا، به کلی تحت تأثیر قرار بگیرد.
فوبیا سه نوع عمده دارد
فوبیای خاص (هراس ساده)
این شایع‌ترین شکل فوبیا است و در این حالت افراد ممکن است از حیوانات خاص مانند سگ، گربه، عنکبوت، مار، افراد مانند دلقک‌ها، دندان‌پزشکان، پزشکان، محیط‌ها مانند مکان‌های تاریک، رعد و برق و طوفان، مکان‌های مرتفع یا موقعیت‌ها مانند پرواز با هواپیما، سوار قطار شدن، قرار گرفتن در یک فضای تنگ و محدود بترسند. این نوع از فوبیا تا حدی ژنتیکی (ارثی) است.
فوبیای اجتماعی یا اضطراب اجتماعی
افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی از موقعیت‌های اجتماعی که ممکن است توسط دیگران تحقیر، شرمسار یا قضاوت شوند، ترس دارند. آنها به ویژه هنگامی که با افراد ناآشنا در جمعی قرار می‌گیرند، مضطرب می‌شوند. این ترس ممکن است محدود به اجرا باشد، مانند سخنرانی، کنسرت یا ارائه‌ی کار. همچنین ممکن است شدت بیشتری داشته باشد، به طوری که فرد مبتلا به اضطراب اجتماعی از بسیاری از موقعیت‌های اجتماعی مانند غذا خوردن در مکان‌های عمومی یا استفاده از سرویس بهداشتی عمومی اجتناب کند. افرادی که در کودکی خجالتی یا تنها بوده‌اند یا سابقه‌ی تجربه‌های اجتماعی ناخوشایند یا منفی در دوران کودکی داشته‌اند، به احتمال زیاد به این اختلال مبتلا می‌شوند.
آگورافوبیا
آگورافوبیا ترس از مکان‌ها یا موقعیت‌هایی است که نمی‌شود از آن فرار کرد. این موقعیت‌ها می‌تواند شامل فضاهای باز، وسایل حمل و نقل عمومی، مراکز خرید یا فقط خارج از خانه‌ی فرد باشد. افراد مبتلا به آگورافوبیا اغلب به طور کلی از موقعیت‌های اجتماعی مانند رفتن به کنسرت یا مسافرت با قطار و اتوبوس اجتناب می‌کنند و در خانه‌های خود می‌مانند. بسیاری از این افراد، علائم شدید هراس همراه با علائم جسمی ناخوشایند مانند لرزش، تپش قلب و تعرق دارند.
علائم فوبیا
شایع‌ترین و شدید‌ترین علامت فوبیا، حمله‌ی وحشت (Panic Attack) است. از ویژگی‌های حمله‌ی وحشت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
نکته‌ی مهم این است که تمام افراد مبتلا به فوبیا، حتما دچار حمله‌ی وحشت نمی‌شوند.
مغز در هنگام فوبیا چگونه کار می‌کند؟
بعضی از بخش‌های مغز، حوادث خطرناک یا بالقوه مرگبار را ذخیره و به یاد می‌آورند. اگر بعدا در زندگی فرد، اتفاق مشابهی رخ بدهد، آن بخش‌های مغز، حافظه‌ی استرس‌زا را بازیابی می‌کنند و این بازیابی گاهی اوقات بیش از یک بار می‌تواند انجام شود و این باعث می‌شود که بدن واکنش یکسانی را تجربه کند.
در فوبیا، مناطقی از مغز که با ترس و استرس مقابله می‌کنند، رویداد ترسناک را به طور نامناسب بازیابی می‌کنند. محققان دریافته‌اند که فوبیا اغلب با آمیگدال که در پشت غده‌ی هیپوفیز مغز قرار دارد مرتبط است. آمیگدال می‌تواند باعث ترشح هورمون‌های «جنگ یا گریز» شود. این هورمون‌ها، بدن و ذهن را در وضعیتی کاملا هوشیار، مضطرب و تحت فشار قرار می‌دهند.
راه‌های درمان فوبیا چه هستند؟
به گفته روان‌پزشکان بهترین درمان برای مبتلایان به فوبیا زمانی است که هر دو روش روان درمانی و درمان دارویی، همزمان انجام شوند. یکی از روش‌های روان درمانی برای این بیماری، قرار گرفتن در معرض تدریجی و حمایت شده‌ی فرد مبتلا به فوبیا، در موقعیت‌هایی است که شبیه به وضعیتی که از آن هراس دارند (حساسیت‌زدایی)، هستند. این موقعیت‌ها را می‌توان به صورت واقعی یا مجازی (یارانه‌ای) ایجاد کرد.
رفتار درمانی شناختی (CBT) یکی دیگر از راه‌های درمانی است با کمک به تغییر طرز تفکر فرد مبتلا به این بیماری، تا حد زیادی علائم فوبیا را در او کاهش می‌دهد. CBT از سه تکنیک برای درمان استفاده می‌کند.
تکنیک تعلیمی: این قسمت از درمان شامل آموزش فرد در مورد فوبیا و راه‌های درمان آن است. همچنین در این بخش تلاش بر این است که انتظارات مثبت از درمان در فرد ایجاد شود و او را به همکاری بیشتر در روند درمان تشویق کند.
تکنیک شناختی: به شناخت ایده‌ها و فرضیاتی که در رفتار فرد مبتلا به فوبیا تأثیرگذار است، به ویژه موقیت‌هایی که ممکن است وی را مستعد ابتلا به این اختلال کند، کمک می‌کند.
تکنیک رفتاری: این روش با استفاده از تکنیک‌های اصلاح کننده‌ی رفتار به فرد مبتلا به این اختلال، روش‌های مؤثرتری برای کنار آمدن با این ترس‌ها می‌آموزد.
هنگامی که روش حساسیت‌زدایی و CBT به اندازه‌ی کافی در درمان فوبیا مؤثر نباشند، از دارو‌های مهارکننده‌ی جذب مجدد سروتونین (SSRI) استفاده می‌شود. این دارو‌ها باعث افزایش سطح سروتونین در مغز می‌شوند. نمونه‌هایی از این دارو‌ها شامل فلوکستین (پروزاک)، سرترالین (زولوفت)، پاروکستین (پاکسیل)، فلووکسامین (لوووکس)، سیتالوپرام (Celexa)، اسکیتالوپرام (لکساپرو)، ورتیوکسستین (برینتلیکس) و ویلازودون (ویبرید) است. عوارض جانبی احتمالی این دارو‌ها می‌تواند از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت باشد و تا حدودی به نوع دارو بستگی دارد. عوارض جانبی متداول این گروه از دارو‌ها شامل خشکی دهان، اختلال در عملکرد جنسی، حالت تهوع، لرزش، مشکل خواب، تاری دید و سرگیجه است.
فوبیا همچنین گاهی اوقات با استفاده از دارو‌های بتابلاکر درمان می‌شود، که با مسدود کردن اثرات آدرنالین (اپی نفرین) بر روی بدن، علائم جسمی مرتبط با ترس و وحشت را کاهش می‌دهد. یک نمونه از دارو‌های بتابلاکر، پروپرانولول است. فوبیا همچنین گاهی با دارو‌هایی که در دسته‌ی دارو‌های بنزودیازپین یا آرام‌بخش‌های جزئی قرار دارند، درمان می‌شود. این دسته از دارو‌ها باعث ایجاد آرامش می‌شوند، اما تجویز آنها به علت احتمال ایجاد اعتیاد در بیماران، کمتر و با احتیاط بیشتر انجام می‌شود. نمونه‌هایی از این دارو‌ها شامل دیازپام (والیوم)، آلپرازولام (زاناکس)، لورازپام (آتیوان) و کلونازپام (کلونوپین) هستند.
عوارض و مشکلات فوبیا چه هستند؟
در صورت درمان نشدن، فوبیا می‌تواند تا حدی وخیم شود که آسیب جدی به کیفیت زندگی فرد برساند. این آسیب می‌تواند هم به دلیل خود بیماری فوبیا باشد و هم به دلیل تلاش برای جلوگیری یا پنهان کردن آن. به عنوان مثال، ترس از پرواز می‌تواند منجر به ناتوانی شخص در سفر شود. بعضی دیگر از افراد مبتلا در روابط خود با مشکل روبه‌رو می‌شوند یا در مدرسه دچار مشکل و سرخوردگی می‌شوند یا به دلیل فوبیای شدید، قادر به حفظ شغل نیستند.
اگرچه فوبیا در دوره‌هایی به صورت خود به خود بهبود می‌یابد، اما معمولا این اختلال از بین نمی‌رود مگر اینکه فرد درمان‌هایی را انجام دهد که به طور خاص برای درمان این بیماری طراحی شده‌اند. افراد الکلی ممکن است ۱۰ برابر بیشتر از افراد غیرالکلی در معرض فوبیا باشند و از طرف دیگر افراد مبتلا به این بیماری ممکن است دو برابر بیشتر از کسانی که هرگز درگیر آن نبوده‌اند، از اعتیاد به الکل یا مواد مخدر رنج ببرند. حتی مشخص شده است که فوبیا می‌تواند برای برخی از افراد، خطر مرگ داشته باشد و احتمال ابتلا به بیماری قلبی را در مردان و زنان افزایش دهد.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به فوبیا قرار دارند؟
گرچه هیچ علت شناخته شده‌ای برای فوبیا وجود ندارد، اما تصور می‌شود که ریشه‌ی بروز آن در خانواده‌ها و تحت تأثیر فرهنگ و نحوه تربیت والدین و ناشی از اتفاقات گذشته زندگی باشد. احتمال ابتلا به فوبیا در اعضای خانواده‌ای که در آن سابقه‌ی بیماری فوبیا وجود دارد، سه برابر بیشتر از افراد دیگر است. به علاوه افرادی که بیش از حد تحت محافظت و کنترل والدین بوده‌اند یا افرادی که از خانواده‌ی خود دور بوده‌اند، احتمالاً بیشتر در معرض خطر فوبیا هستند.
به نظر می‌رسد سن، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و جنسیت، تنها برای برخی از انواع این اختلال می‌توانند خطر آفرین باشند. به عنوان مثال، زنان به احتمال زیاد بیشتر دچار فوبیای حیوانات می‌شوند؛ یا کودکان یا افرادی که از نظر اقتصادی و اجتماعی در مرتبه‌ی پایین‌تری هستند، احتمال ابتلا به فوبیای اجتماعی در آنها بیشتر است؛ یا مردان اکثریت مبتلایان به فوبیای دندانپزشک و پزشک را تشکیل می‌دهند.
لیست تعدادی از فوبیا‌های رایج
مطالعه‌ی گونه‌های مختلف فوبیا، یک فرآیند پیچیده است، چون بیشتر افراد به دنبال درمان این اختلال نیستند، بنابراین موارد ابتلا تا حد زیادی گزارش نمی‌شوند. با این حال نتایج تحقیقاتی که تا به حال انجام شده، نشان می‌دهند که لیست ترس‌هایی که در ادامه نوشته شده است، از رایج‌ترین انواع فوبیا هستند.
لیست تعدادی از فوبیا‌های خاص و عجیب
فوبیا‌های خاص حدود ۶-۸٪ مردم در غرب و ۲-۴٪ مردم آسیا را تحت تأثیر قرار می‌دهند و برخی از آنها، تنها در تعداد انگشت شماری از افراد دیده شده‌اند.
نمونه‌هایی از فوبیا‌های خاص و عجیب:
