به گزارش تیترشهر : در رزمایش مشترک پدافند هوایی کشور به‌نام مدافعان آسمان ولایت‌ــ98 که در منطقه عمومی سمنان و در گستره‌ای به‌وسعت 416 هزار کیلومترمربع برگزار شد، سامانه موشکی «مرصاد‌ــ16» به‌عنوان جدیدترین گونه این سامانه بومی مورد آزمایش مجدد عملیاتی قرار گرفت.
البته اجزای مختلف این سامانه در رژه‌های سال‌های گذشته و نیز رزمایش سال گذشته پدافند هوایی به نمایش در آمده و مورد آزمایش قرار گرفته بود.
مهمترین تفاوت‌های مشهود و قطعی مرصاد‌ــ16 با نسل‌های اولیه این سامانه را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
پیش از پرداختن به ویژگی‌های فوق، لازم است تا ابتدا روند توسعه سامانه مرصاد و ویژگی‌های آن را بررسی کنیم.
سامانه مرصاد را می‌توان اولین سامانه بومی ایرانی دانست که تمام اجزای آن از اولین نسخه سامانه، ساخت داخل بودند. مرصاد به‌نوعی حاصل تکمیل مسیر بهسازی سامانه آمریکایی MIM-23 هاوک در ایران است و برجسته‌ترین تغییرات در مرصاد نسبت به سامانه هاوک را می‌توان استفاده حداکثری از فناوری‌های جدید مانند الکترونیک دیجیتال، قطعات پیشرفته الکترونیکی با فناوری حالت جامد در رادارها و موشک و الگوریتم‌های بهبودیافته در کشف و ردگیری هدف و سامانه کنترل آتش برشمرد.
سامانه مرصاد قابلیت شناسایی هدف در فاصله 150کیلومتری توسط رادار «کاوش»، قفل کردن روی آن در فاصله 80کیلومتری و مورد هدف قراردادن آن در بیشینه برد 40 تا 45 کیلومتری را ــ بسته به نوع موشک ــ دارد.
رادار کاوش
سه رادار «کاوش»، «جویا» و «هادی» از روی نمونه‌های آمریکایی اما با تغییرات مورد اشاره در زمینه به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال ساخته شد. «رادار کاوش در سامانه مرصاد‌ــ1 دارای برد کشف 150 کیلومتر و توانایی کشف اهدافی با سطح مقطع 0.5 مترمربع از فاصله 110کیلومتری بود.
در سامانه مرصاد‌ــ2، برد کشف رادار کاوش به 220 کیلومتر افزایش یافت. رادار جست‌وجوگر ارتفاع پست جویا نیز برای کمک به کشف و ردگیری اهدافی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند ایفای نقش می‌کند.
دشواری اصلی ردگیری دقیق اهداف در ارتفاع پایین، انعکاس‌های راداری عوارض زمینی است که به آن «کلاتر» گفته می‌شود. رادار باید بتواند با تفکیک این بازتاب‌ها از بازتاب اهداف متحرک شامل هواپیما و بالگرد و موشک، تهدیدات را کشف و ردیابی کند.
رادار هادی نیز کار قفل روی هدف و هدایت موشک به‌سمت آن را به‌عهده دارد. در سامانه مرصاد قابلیت درگیری همزمان با دو هدف با استفاده از دو رادار هادی ایجاد شده است. این رادار به سامانه‌های ردیابی الکترواپتیکی نیز مجهز شده که عملکرد آن را در قفل اپتیکی در شرایط وجود جنگ الکترونیک شدید، حفظ می‌کند.
رادار ارتفاع پایین جویا
رادار هادی
اتاق کنترل سامانه مرصاد، حجم تغییرات این سامانه بومی را نسبت به هاوک، به‌خوبی نشان می‌دهد. بسیاری از فرایندها به‌واسطه فناوری‌های نوین و نرم‌افزارهای نگارش‌شده برای مدیریت عملکرد سامانه مرصاد، خودکار شده است.
سامانه مرصاد (سمت راست) و هاوک (سمت چپ)
این نرم‌افزارهای مدیریت عملکرد سامانه، با تحلیل شرایط اهداف مختلف ضمن کمک به فرمانده سامانه برای تعیین بهتر اولویت اهداف، بسیاری از فرایندهای غیرخودکار را که هم زمان‌بر بوده و هم بار کاری بالایی به کاربران سامانه تحمیل می‌کرد حذف کرده و در مجموع اثرگذاری و کارایی سامانه را بالا برده‌اند.
سامانه مرصاد (سمت راست) و هاوک (سمت چپ)
سامانه مرصاد (سمت راست) و هاوک (سمت چپ)
موشک های شاهین و شلمچه دو نمونه موشک توسعه‌یافته برای سامانه مرصاد هستند. تصاویر منتشرشده از خط تولید این موشک‌ها نشان از دگرگونی زیرسامانه‌های هدایت و ناوبری این موشک‌ها نسبت به موشک هاوک موجود در ایران دارد.
استفاده از آنتن صفحه‌تخت آرایه‌ای، الکترونیک دیجیتال و قطعات حالت جامد از جمله بهبودهای موشک‌های ایرانی شاهین و شلمچه نسبت به نمونه آمریکایی موجود در ایران است.
موشک شلمچه به‌عنوان موشک جدیدتر نسبت به شاهین دارای مشخصاتی همچون جرم 637 کیلوگرم، طول 5 متر و سه سانتی‌متر، قطر 357 میلی‌متر، سرعت 2.7 برابر سرعت صوت، ارتفاع پروازی قابل درگیری با هدف از 60 متر تا 18000 متر و برد مفید 40 کیلومتر است.
موشک شاهین
آنتن رادار و اجزای هدایت موشک شلمچه
سامانه‌های مرصاد و مرصاد‌ــ2 که از اواخر دهه 1380 و اوائل دهه 1390 به‌صورت عملیاتی درآمده‌اند در رزمایش‌های متعددی در برابر اهدافی با سطح مقطع راداری پایین از جمله پهپادهای کوچک مورد آزمایش با سناریوهای سختگیرانه از جمله حمله همزمان ویا حملات در پنجره‌های زمانی بسیار کوتاه قرار گرفته‌اند.
از جمله در رزمایش بزرگ محمد رسول‌الله(ص) در دی ماه 1393 منطقه تحت پوشش سامانه مرصاد و موشک شلمچه مورد تهاجم فرضی 2 پهپاد کوچک قرار گرفت. هرچند این موشک‌ها عمدتاً علیه پهپادهای کوچک استفاده نمی‌شوند اما در حالی که پدافند هوایی از قبل در جریان زمان و جهت حرکت این 2 پهپاد نبود موفق به انهدام آنها در فاصله 26 و 18 کیلومتری شد. در حالی که تصور می‌شد همین 2 پهپاد برای شبیه‌سازی تهاجم در نظر گرفته شده‌اند کمی بعد پهپاد دیگری نیز به منطقه نفوذ کرد که در فاصله 32کیلومتری منهدم شد.
شلیک موشک شلمچه
در رزمایش مشترک پدافند هوایی در پائیز 1397 خبر افزوده شدن یک موشک جدید به سامانه مرصاد اعلام شد. این موشک که از پرتابگری با ظرفیت تا سه فروند شلیک می‌شود، شباهت ظاهری بالایی به موشک استاندارد دارد که در ایران به نمونه‌های فجر و محراب ارتقا یافته بود.
این پرتابگر برای اولین بار در رزمایش پدافندی سال 1396 به‌صورت تک‌فروندی مشاهده شد اما هیچ خبری در مورد آن اعلام نشده و حتی تصویری از موشک آن نیز ارائه نشد و از این رو قابل حدس نبود که این پرتابگر به کدام سامانه مربوط است. در رزمایش اخیر پدافند هوایی در پائیز 1398، نام این موشک جدید، شلمچه‌ــ2 عنوان شد.
شلیک سامانه موشکی مرصاد در رزمایش اخیر
برد این موشک جدید به‌طور دقیق بیان نشده اما در محدوده متوسط اعلام شد. به‌واسطه اینکه موشک جدید از پرتابگرهای دارای محفظه یا کنیستر پرتاب می‌شود، قابلیت‌های تحرک و جابه‌جایی بالاتری نسبت به موشک‌های شلمچه و شاهین خواهد داشت.
این پرتابگرها موشک را در برابر عوامل خارجی از تأثیرات انفجار گرفته تا شرایط مختلف آب‌وهوایی مورد حفاظت قرار داده و کار حمل و انتقال سامانه شامل پرتابگر حاوی موشک آماده شلیک را نیز ساده‌تر و مطمئنتر می‌کنند. همچنین بارگذاری مجدد موشک‌های داخل کنیستر روی خودروی پرتابگر نسبت به پرتابگرهای بدون کنیستر قبلی سریعتر و با ایمنی بیشتری صورت می‌پذیرد.
به‌علاوه با توجه به ارتباط زمان سوزش پیشران سوخت جامد با دمای اولیه آن با قرار دادن موشک در محفظه امکان تنظیم دمای آن در حدود بهینه (با قرار دادن سازوکارهای لازم) وجود دارد که سبب ایجاد عملکرد یکسان همه موشک‌های سامانه از نظر پروفیل تولید نیروی رانش می‌شود.
نحوه تولید نیروی رانش نیز در عملکرد موشک تأثیر مستقیم دارد. این پرتابگرها با نیتروژن که گازی خنثی بوده و واکنش شیمیایی در شرایط عادی با مواد مختلف ایجاد نمی‌کند پر شده‌اند تا ماندگاری خواص سوخت جامد موشک مشابه شرایط طراحی به بیشترین مقدار ممکن برسد.
پرتابگر سه‌فروندی موشک جدید سامانه مرصاد‌ــ16
پرتابگر جدید با استفاده از تجربه ساخت پرتابگرهای جعبه‌ای موشک‌های صیاد 2 و 3 ساخته شده است. این پرتابگرها که مشابهت‌های بالایی با نمونه مورد استفاده در سامانه آمریکایی MIM-104 پاتریوت آمریکا دارند برای اولین بار به‌همراه موشک صیاد‌ــ2 در سال 1392 مشاهده شدند. پرتابگر موشک شلمچه‌ــ2 به‌وضوح کوچکتر از پرتابگر صیاد‌ــ2 است بنابراین مشهود است که این پرتابگر مجدداً و برای ابعاد کوچکتر شلمچه‌ــ2 طراحی شده است.
در این پرتابگر یک سطح شیبدار بین کابین خودرو و تجهیزات الکتریکی با پرتابگر موشک، حائل شده است که مانع از برخورد مستقیم گازهای داغ حاصل از احتراق پیشران سوخت جامد موشک به این تجهیزات می‌شود.
لحظه اولیه شلیک موشک شلمچه‌ــ2 و هدایت گازها توسط سطح شیبدار (رزمایش سال 97)
در زمینه تاریخچه توسعه موشک شلمچه‌ــ2 نیز باید گفت که موشک‌های استاندارد به‌گفته منابع خارجی به‌تعداد بیش از 140 فروند پیش از انقلاب اسلامی از آمریکا خریداری شده بود اما به‌دلیل ضعف سایر حلقه‌های زنجیره یک سامانه پدافند هوایی، این موشک امکان اثرگذاری مطلوب در دوران جنگ تحمیلی را پیدا نکرد.
از جمله مشخصات نمونه پایه موشک استاندارد می‌توان به طول 4.41 متر، قطر 34.3 سانتی‌متر، دهانه بال 1.08 متر، جرم 495 کیلوگرم، برد تا 37 کیلومتر، ارتفاع پروازی تا حدود 19000 متر و سرعت دو برابر سرعت صوت (کمتر از 700 متر بر ثانیه) اشاره نمود. این موشک از نوع راداری نیمه‌فعال است که در این موشک گیرنده‌ای در دماغه، امواج بازتاب‌یافته از هدف را که توسط رادار خودی ارسال شده دریافت کرده و موشک با آشیانه‌یابی امواج به‌سمت هدف هدایت می‌شود. این موشک سوخت جامد دارای سر جنگی 62 کیلوگرم و فیوز مجاورتی است.
متخصصان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به‌کمک سایر مجموعه‌های پژوهشی و صنعتی از میانه دهه 1370 شروع به کار برای بازسازی و بهسازی موشک‌های استاندارد کردند. در این طرح حتی برخی از اجزای این موشک نیز ساخته شده و با عملیاتی شدن مجدد آن، ضمن ایجاد صدها میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی، موشکی دریاپایه برای به‌کارگیری در مأموریت پدافند هوایی از شناورها به دست آمد.
این موشک به نام «فجر» معرفی شد که در آن، سامانه‌های راداری و الکترونیکی و عملگرهای مختلف مورد بازبینی و آزمایش قرار گرفته به‌طور کامل عملیاتی شدند که با توجه به گذشت سالها از حضور این موشک در رده خدمت عملیاتی چنین کاری لازم بود.
در ادامه بهسازی‌های موشک استاندارد و فجر، چند سال بعد و در ابتدای دهه 1390، خبر یک جهش عملکردی در نمونه جدید بهسازی‌شده آنها به‌نام «محراب» اعلام شد. در موشک محراب علاوه بر بهسازی مجدد سامانه‌های راداری و الکترونیکی و افزایش مقاومت نسبت به جنگ الکترونیک یک قابلیت بسیار مهم به این موشک افزوده شده و آن توانمندی شناسایی منبع ایجاد اختلالات الکترونیکی و تغییر مسیر به‌سمت آن است.
شلیک موشک محراب
بنابراین با وجود ایجاد فضای جنگ الکترونیک توسط هدف باز هم هواپیمای هدف از تیررس موشک محراب در امان نخواهد بود. همچنین در صورت حضور هواپیمای پشتیبانی الکترونیکی موجود در منطقه در محدوده برد موشک، این هواپیما نیز توسط موشک محراب قابل رهگیری و انهدام است.
موشک‌های محراب روی ناوهای رزمی جماران به‌تعداد 4 و دماوند به‌تعداد 2 تیر موشک، به‌کارگیری شدند. به‌نظر می‌رسد موشک شلمچه‌ــ2 مشاهده شده در قالب سامانه مرصاد، نمونه کاملاً ساخت داخل از موشک‌های استاندارد/محراب باشد. طبیعتاً این موشک سازگاری ساده‌تری با ناوهای رزمی نیز خواهد داشت تا بتواند یکی از مهمترین نیازهای عملیاتی نیروی دریایی ارتش را که سامانه پدافند هوایی موشکی است دست‌کم در برد متوسط برطرف کند.
قاعدتاً زیرسامانه‌های هدایت، کنترل و ناوبری توسعه‌یافته برای آخرین نمونه‌های موشک شلمچه‌ــ1 و شاید برخی پیشرفت‌های سایر موشک‌های پدافند هوایی بومی که با جدیدترین فناوری‌های الکترونیک دیجیتال در داخل کشور ساخته شده روی موشک شملچه‌ــ2 به‌کارگیری شده است. برد شلمچه‌ــ2 برابر 40 کیلومتر عنوان شده که بهبود 10درصدی نسبت به موشک SM-1 استاندارد را نشان می‌دهد.
موشک شلمچه‌ــ2
همان‌طور که در ابتدای این گزارش اشاره شد برای بهبود قابلیت‌های تاکتیکی سامانه مرصاد‌ــ16، تمام اجزای آن شامل رادار کاوش و هادی نیز به‌صورت متحرک درآمده و پشت یک کامیون نصب شده‌اند.
رادار کاوش از آنتن سه‌تکه لولاشده به هم استفاده می‌کند که برای شرایط حرکت، دو قسمت جانبی آن روی طرفین خودرو قرار گرفته و با اشغال فضای کم، به‌صورت جمع‌شده قرار می‌گیرند. همچنین رادار هادی نیز روی پایه جمع‌شونده‌ای قرار گرفته که برای شرایط کاری، با باز شدن پایه‌ها، آنتن رادار در ارتفاع بالاتری نسبت به اجزای خودرو قرار گرفته و آماده عملیات می‌شود.
رادار کاوش متحرک‌سازی‌شده در حال حرکت (تصویر بالا) و عملیات (تصویر پایین)
رادار هادی متحرک‌شده؛ فضای خالی زیر رادار، محل قرارگیری آن در حال حرکت است
یکی از بهبودهایی که در سامانه مرصاد در سال‌های اخیر به انجام رسیده افزوده شدن رادار آرایه فازی و پیشرفته حافظ است. این رادار که توانایی کشف و ردگیری اهداف را به‌طور همزمان و به‌صورت سه‌بعدی دارد برد بیشینه 250 کیلومتر داشته و توانایی ردگیری همزمان 100 هدف را دارد.
با توجه به حد تفکیک بالا در برد، زاویه و سرعت، رادار حافظ می‌تواند در مقابل تهدیدات گروهی که در حال پرواز نزدیک به هم هستند به‌خوبی عمل کند. این رادار دارای توانایی کار به‌صورت 24ساعته بوده و با توجه به استقرار آن به‌روی کامیون از تحرک بسیار خوبی برخوردار و در زمان بسیار کوتاهی قادر به شروع عملیات است.
رادار حافظ از روش‌های پیشرفته و بِروز ضد جنگ الکترونیک بهره‌مند و قادر است در محیط‌های حاوی اختلال و جنگ الکترونیک انواع اهداف مختلف از جمله موشک‌های کروز و پهپاد را کشف و ردگیری کند.
رادار آرایه فازی حافظ
در فهرست محصولات صادراتی وزارت دفاع، یک رادار آرایه فازی جدید با باند فرکانسی S که به‌نظر می‌رسد نسخه ساده‌شده‌ای از رادار نجم804 باشد نیز به‌عنوان رادار جدید در سامانه مرصاد صادراتی معرفی شده است.
نمونه اصلی رادار نجم804 در سامانه پدافند هوایی پانزده خرداد به‌کار گرفته شده است. ناگفته پیداست که این رادار همچون رادار حافظ، مزیت‌های متعددی هم در قابلیت‌های عملیاتی و هم در مقاومت در برابر جنگ الکترونیک دشمن دارد.
قابلیت‌های نمونه صادراتی سامانه مرصاد دارای قابلیت ردگیری همزمان 150 هدف و توانایی درگیری همزمان با 2 هدف است. اما با توجه به قابلیت درگیری همزمان سامانه پانزده خرداد بهره‌مند از نجم804 غیرصادراتی با 6 هدف این احتمال داده می‌شود که در نمونه مورد استفاده نیروهای مسلح ایران، قابلیت درگیری سامانه مرصاد‌ــ16 از 2 هدف بیشتر بوده و 4 یا 6 هدف باشد.
رادار نجم804 در سامانه مرصاد جدید
پویایی حلقه‌های تحقیق و توسعه، طراحی و ساخت، آزمایش و بهسازی و تولید در مجموعه صنایع وزارت دفاع و نیروهای مسلح به‌طور مشهود در سامانه پدافند هوایی مرصاد دیده می‌شود که 12 مرحله توسعه را در قالب سامانه استقراری و سپس 4 مرحله توسعه در نمونه متحرک تا رسیدن به مرصاد‌ــ16 را پشت‌سر گذاشته‌اند.
ساخت و سپس تولید سامانه‌های داخلی با قابلیت‌های راداری و الکترونیکی که برای دشمن به‌طور قطعی مشخص نیست سبب افزایش فضای ابهام در توانمندی پدافند هوایی کشور و به‌صورت کلان سبب ایجاد لایه‌های پنهان در پدافند هوایی کشور می‌شود، این امر در وهله اول به افزایش بازدارندگی دفاعی و در روز واقعه به پاسخ محکم و کوبنده به تجاوز هر دشمن احتمالی منجر می‌شود.
