همسایگان کویر با میراث فراموش شده

به گزارش تیتر شهر: بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آب‌رسانی بوده و بنگاه آب لوله بیرجند به‌عنوان اولین سازمان آب‌رسانی ایران شناخته می‌شود. همچنین دومین شهری در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد.

مدرسه شوکتیه این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.

وجه تسمیه

نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برج‌اند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده است.

پنج وجه‌تسمیه برای بیرجند بیان شده است: بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر؛ بیرجند یعنی شهر بلند؛ بیرجند یعنی شهر چاه؛ بیرجند یعنی شهر طوفان؛ بیرجند یعنی برزن. آقای رجبعلی لباف خانیکی در مقاله خود تحت عنوان «تاملی در نام بیرجند»، بیرجند را مرکب از دو جز «بئر» و «جند» می‌داند. «بئر» در پارسی باستان به معانی رعدوبرق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرب «کند» است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده است. با توجه به نام‌های مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و …، این وجه‌تسمیه درست‌تر به نظر می‌رسد.

 بنا به روایتی، بیرجند، احتمالا در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به‌عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده است.

همچنین علاوه بر وجود گورستان‌های زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا که دال بر قدمت تاریخی این منطقه است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند گیو، سهراب، ماژان، سلم‌آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و …

خواجه خضر

بنای تاریخی خواجه خضر یکی از آثار تاریخی ارزشمند استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند است. به دلیل این‌که در زمان ساخت این بنا اطراف آن آرامگاه بوده ارزش فراوانی جهت ادای نماز میت و مراسم تدفین برای اهالی در بافت شهری داشته است. بنای مزبور دارای دو بانی به نام‌های خواجوی و منصف بوده است و زمان ساخت آن به دوره قاجاریه برمی‌گردد. در مجموع شیوه طراحی بنا به‌صورت تک ایوانی است و با نمای آجری که به شکل خفته راسته چیده شده است.

موزه مردم شناسی

 موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند با مشارکت بخش خصوصی در خانه تاریخی اعتمادی نیا واقع در بافت تاریخی بیرجند در دهه فجر سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی و افتتاح شد.

این مجموعه شامل انواع لوازم معیشتی، ابزار و وسایل حرف سنتی و صنایع‌دستی، انواع پوشاک، ظروف و سایر لوازم زندگی و بازی‌های محلی و…. است.

موزه میراث پهلوی

موزه میراث پهلوانی در سال ۱۳۸۵ در زورخانه قدیمی امیرعرب مشهور به «زورخانه لوب‌اند» افتتاح شد.

سابقه زورخانه امیر عرب به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد که در آن زمان فقط یک زورخانه در محله «لب‌بند» و در فاصله دو بند معروف «حاجی محمدجعفر» و «باروت کوبان» در یک کوچه فرعی واقع بوده است که با نام زورخانه لب‌بند (در لهجه محلی «لوب‌اند») مشهور بوده و اکنون به نام زورخانه امیر عرب فعال است. بنای تاریخی زورخانه امیر عرب از دیرباز محل ورزش پهلوانان نامدار بوده است تا اینکه در سال ۱۳۸۰ ساختمان جدید این زورخانه به بهره‌برداری می‌رسد و فکر ایجاد موزه و نمایشگاهی دائمی از مواریث پهلوانی و ورزش باستانی در بنای تاریخی مذکور قوت می‌گیرد.

موزه حیات وحش

موزه علوم و تاریخ طبیعی بیرجند که سابقا در باغ و عمارت شوکت‌آباد دایر بود در هفته میراث فرهنگی سال ۱۳۸۷ به مجموعه اکبریه انتقال یافت و با عنوان «موزه حیات‌وحش» در مجموعه‌باغ اکبریه افتتاح شد.

در این موزه گونه‌هایی از حیات‌وحش اعم از بومی و یا غیربومی در قالب چند مجموعه ارائه شده است، همچنین نمونه‌های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان، به‌ویژه بیرجند نیز به نمایش درآمده است.

موزه مردم‌شناسی

این موزه گوشه‌ای از معیشت، مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان که در گذشته‌ای نه‌چندان دور مرسوم بوده و اکنون منسوخ شده، به نمایش گذاشته شده است. قدمت اشیای موجود در آن حدود یک‌صد سال است.

از بخش‌های مختلف این موزه می‌توان به غرفه مراسم عروسی، کشاورزی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، دستاسی، آهنگری، حکیم‌باشی، سلمانی، نخ‌ریسی و پارچه‌بافی اشاره کرد که در قالب مانکن‌هایی به نمایش گذارده شده‌اند.

محله چهار درخت

محله چهار درخت قدیمی‌ترین و معتبرترین محله شهر بیرجند نیز بود، چراکه این محله به‌عنوان نقطه مرکزی شهر، دارای مساجد، حمام، آب‌انبار و میدانچه بوده است.

وجه‌تسمیه نام این محله؛ البته از نظر ریش‌سفیدان محل، وجود چهار درخت نارونی است که در چهار طرف میدان محل قرار داشته و به همین خاطر به میدان و محله چهار درخت شهرت یافت.

محله چهار درخت بیرجند در سال ۱۳۷۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسجد چهار درخت

مسجد جامع چهار درخت یکی از آثار قدیمی محله چهار درخت شهرستان بیرجند است. طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است.

مسجد چهار درخت به‌عنوان یکی از مساجد معتبر فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده است. مسجد در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۲۴۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بند عمر شاه

این بند تاریخی در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند با جهت شرقی-غربی در مسیر رودخانه‌ای فصلی در داخل رشته‌کوه باقران بنا شده است. این سد با هدف ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها با مصالح آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این سد از سازه‌های آبی متعلق به دوره قاجار و زمان حکمرانی حشمت‌الملک (نیمه دوم قرن ۱۳ هجری قمری) است. این بند در سال ۱۳۶۷ از سوی اداره کشاورزی مورد بازسازی قرار گرفت که این امر موجب مخدوش شدن چهره تاریخی این اثر شد.