به گزارش تیترشهر : با وجود احتمالِ وقوع هر کدام از بلایای طبیعی در کشور و در هر زمانی، اما آتش در چند سال اخیر همچنان رتبه‌ی نخستِ تلنگرهایی را دارد که گاهی سببِ خیرِ برگزاری برخی برنامه‌ها و جلساتی می‌شود که از دید همان متولیان و کارشناسان میراثی، کاری تکراری است. اقدامی که بدون هیچ برنامه‌ریزی و برداشتن قدمی مناسب فقط برگزار می‌شوند، تا شاید روزی به نتیجه‌ای عملی برسند.
هر چند میراث فرهنگی در کشور تا کنون در کنار چند زلزله‌ی تاریخی در سال‌های دور و یکی دو زلزله‌ی دو سال اخیر که تلنگرها را برای حفاظت از آثار تاریخی تکان‌دهنده‌تر کرده، قدری هوشمندتر از قبل عمل می‌کند و دست‌کم به فکر راهِ چاره‌ای برای جلوگیری ازآسیب در زمان بحران می‌افتد، شاید یکی از مهمترین نکات در رسیدن به این راه‌های چاره، بررسی اتفاقاتِ رخ داده در زمانِ وقوع هر بحران در بناهای تاریخی باشد.
نخستین نشست تخصصی «بناهای تاریخی و خطرآتش سوزی » که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد، به بررسی زمان وقعوع آتش‌سوزی در بناهای تاریخی پرداخت.
چرا اطفاء حریق مسجد جامع ساری به موقع انجام نشد؟
یعنی عصر پنجشنبه ۲۱ تیر که شعله‌های آتش بر قلب مسجد جامع تاریخی هزار ساله این شهر زبانه کشید و امروز جای آن مسجد جامعی بازسازی شده از تاریخِ صدها سالِ گذشته‌ی این شهر نشسته است.
مهدی ایزدی - معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان مازندران - با اشاره به آتش‌سوزی مسجد جامع ساری در تیر سال گذشته که بر اثر اتصال سیستم تاسیسات سرمایش و گرمایش آتش گرفت و به طور کامل سوخت، اظهار می‌کند: اصل این بنای تاریخی متعلق به سده دوم هجری و از دوره خلافت هارون الرشید است که در دوره فتحعلی شاه بازسازی و مرمت شد.
وی با بیان اینکه اعتباری در سال ۹۰ برای مرمت و ساماندهی این مسجد تاریخی تخصیص داده شده بود، می‌افزاید: تعیین حریمِ این بنای تاریخی بنا در سال ۸۰ انجام شد. همچنین با انجام عملیات مستندنگاری بنا، نخستین کارها برای حفاظت از آن در دستور کار قرار گرفت و بر اساس تصاویر به دست آمده موجود در فضای اینترنت و اسناد توانستیم مرمت مسجد را انجام دهیم.
او در بخشی از صحبت‌هایش درباره دلایل اطفا نشدن مناسب حریق در مسجد جامع ساری می‌گوید: از یک سو مدیریتِ مسجد بر عهده‌ی هیئت امنای مسجد بود و از سوی دیگر این مسجد پنج امام جماعت دارد، در این شرایط وضعیت این بنا مشخص است، حتی میراث فرهنگی مجبور شده بود در دوره‌ای به دلیل نصب سیستم تاسیساتی گرمایش و سرمایش و نورپردازی و سیم‌های کابلی که متولیان و مدیریت مسجد انجام داده بودند، در چند سال گذشته از هیئت امنای مسجد شکایت کند.
از یک سو مردم زیادی در اطراف مسجد جامع تجمع کرده بودند و از سوی دیگر کوچه‌های باریک منتهی به مسجد جامع ساری حرکت آتش‌نشانان با تجهیزات به سمت مسجد را کند کردند
ایزدی اما علت کُندی کار در اطفای حریقِ مسجد جامع ساری را، وضعیت کوچه‌های باریک منتهی به این مسجد تاریخی بیان می‌کند و می‌افزاید: از خیابان اصلی تا مسجد که مساحتی باریک دارد، چیزی حدود ۱۲۰ متر فاصله بود، مسیر آدم رو، نه ماشین رو، به همین دلیل حضور آتش نشانان با تجهیزاتشان در کنار مسجد به سختی و کندی انجام شد.
او حضور بیش از حد مردم در نزدیکی مسجد و در مکان آتش‌سوزی را عامل دیگری می‌داند که مانع حضور به موقع نیروهای امدادی به مسجد در حال سوختن شده بود و اضافه می‌کند: نیروی انتظامی در آن زمان مجبور شد تا در صحنه حضور داشته باشد و مردم را برای رسیدن خدمات آتش نشانی به مسجد متفرق کند.
تاکنون برای مسجد جامع ساری چه کرده‌اند؟
وی با تاکید بر حضور دائم شهرداری برای تکمیل پروژه و جمع‌بندی ساماندهی مسجد جامع ساری در طول ۱۳ ماه، بیان می‌کند: آواربرداری، رفع خطر و تجهیزِ مسجد از مهمترین اقداماتی است، که به عنوان بخش اصلی کار هنوز انجام نشده‌اند.
او همچنین از تدبیرهایی که در زمان بازسازی و ساماندهی مسجد برای اطفای حریق‌های احتمالی بعدی در این بنای تاریخی برنامه‌ریزی شده را ایجاد کانال و عبور لوله‌های اطفای حریق در زیرِ زمین مسجد می‌داند و اضافه می‌کند: با این وجود هنوز عملیات تکمیل پروژه‌ی سیستم اطفای حریق تجهیز نشده‌اند
وی با تاکید بر اینکه باید در بخش دسترسی به بناهای تاریخی جدی‌تر عمل کرد، اضافه می‌کند: آتش‌سوزی شوخی ندارد، در عرض نیم ساعت همه مسجد تاریخی ساری در آتش سوخت، آن‌هم درست در زمانی که نیروهای آتش‌نشانی تلاش می‌کردند خود را به ساختمان برسانند، در حال حاضر نیز برای ساماندهی مسجد تاسیسات روی دیوار جمع‌آوری شده و کانال‌های تاسیساتی در داخل مسجد ایجاد شده‌اند، همچنین یک موتورخانه مرکزی پشت حیاط مسجد در حال ایجاد است.
اگر آتش مسجد جامع به هفت هکتار بافت تاریخی ساری سرایت می‌کرد
وی در پاسخ به این پرسش که اگر آتش سوزی گسترش پیدا می‌کرد چه تاثیری بر دیگر بخش‌های بافت تاریخی ساری و مسجد تاریخی که در کنار مسجد جامع ساری است، می گذاشت؛ اظهار می‌کند: با توجه به شرایط موجود در مسجد و با توجه به اینکه مسجد جزو هسته مرکزی بافت ساری و در کنار بازار قدیم شهر است که همه‌ی این مجموعه حدود هفت هکتار را شامل می‌شود، اگر آتش به آن نقاط سرایت می‌کرد، اتفاق غیرقابل جبرانی رخ می‌داد.
به گفته‌ی او، در زمان وقوع آتش‌سوزی، کسبه‌ی بازار قدیم به سرعت مغازه‌های قرارگرفته در نزدیک مسجد را تخلیه کردند تا در صورت سرایت آتش به بخش بازار، بتوانند راحت‌تر آن را خاموش کنند.
معاون میراث فرهنگی استان مازندران، اما درباره‌ی برنامه‌های پژوهشی مورد نیاز برای شناختِ سازه‌های اصلی مسجد که در قرون گذشته تخریب شده است، اضافه می‌کند: برای رسیدن به جوابی درست در این زمینه، تصمیم گرفتیم مانند دیگر پروژه‌ها با این محوطه‌ی تاریخی برخورد کنیم، قصد داشتیم تا مطالعات زیادی در این محدوده انجام دهیم، اما با مشکلات زیادی مواجه شدیم.
شایعه کردند گنج از زیر سازه‌ی مسجد جامع ساری منتقل می‌کنیم، ما در حال گمانه‌زنی برای بررسی و مطالعه‌ی تاریخِ ساخت مسجد جامع ساری بودیم
او از جمله‌ی این مشکلات را شایعه‌پراکنی برخی افراد و نصب بنرهایی با این مضمون که میراث فرهنگی در حال انتقال گنج‌های زیر مسجد به نقطه‌ای دیگر است، بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: در حال انجام گمانه‌زنی بودیم که این نوع شایعات مطرح شدند، بنابراین مجبور شدیم با توجه به شرایط رخ داده کار را تعطیل کنیم، چون توضیحات میراث فرهنگی را قبول نمی‌کردند.
ایزدی اما در توضیح اقدامات پیشگیرانه بعدی برای جلوگیری از آتش‌سوزی‌های احتمالی بعدی در بناهای تاریخی مختلف ساری و مازندران اظهار می‌کند: چند جلسه برگزار کرده‌ایم و مسئولان اعلام آمادگی کرده‌اند که به ما کمک می‌کنند. به عنوان مثال خانه «کلبادی» نزدیک مسجدِ جامع ساری به عنوان نمونه و پایلوت، برای نصب تاسیسات سیستم آموزشی انتخاب و راه‌اندازی شد تا یاد بگیریم چطور با تک بناها برخورد کنیم و چه زیرساخت‌هایی برای جلوگیری از بروز حوادث در آن نیاز است.
تفاوت‌های آتش‌سوزی سال ۱۳۸۸ با سال ۱۳۹۸ در بازار جهانی تبریز
بازار جهانی تبریز ۱۸ اردیبهشت امسال و همزمان با دهمین سالگرد آتش‌سوزی سرای «ایکی‌قاپیلی» یا «سرای دو دری» بار دیگر آتش گرفت، آتشی که نخست هیچ کس متوجه گرمایش نشد تا کوهنوردانِ تبریزی از بالای کوه با آن روبه‌رو شدند و از سوی دیگر یگان حفاظت میراث فرهنگیِ پایگاه بازار جهانی تبریز در حین گشت‌زنی با آن مواجه شده و خبر را به گوش آتش‌نشانان رساند و از نیمه شب نخستین تصاویر و خبرها از آن در فضای مجازی دست به دست شدند.
حتی به گفته‌ی خبرنگاران محلی، اصناف فعال در این بازار تاریخی، به محل ورودی‌های منتهی به سرای دو دری رسیدند و تا صبح شاهد خاکستر شدن سرمایه‌شان بودند، آن‌هم درست در نقطه‌ای که ۱۰ سال قبل هم با هُرم آتش اتصالی برق‌ها، زندگی‌شان دود شد و به هوا رفت!
حسین اسماعیلی سنگری - مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز - در صحبت درباره‌ی راهکارهای حفاظت در بازار در مواجهه با بحران‌های طبیعی مانند آتش سوزی در یک دهه اخیر، نخست به بروز دو آتش‌سوزی در یک دهه و به فاصله‌ی ده ساله در سال‌هی ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ اشاره می‌کند و می‌گوید: تبریز بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا با ۲۷۰ هزار متر مربع مساحت است که هنوز نوع و تکنیک ساختِ برخی از طاق‌های آن برای بسیاری از مردم مشخص نیست و اکنون در حال بررسی راه‌هایی برای بررسی میزان تنوع طاق‌های هستیم که در طول ۲۰۰ سال گذشته، ساخته شده‌اند.
او بازار تبریز را در مساحتی ۲۷۰ هکتاری با ۱۶۰ عنصر معماری مانند ۳۰ مسجد، مغازه و دیگر عناصر مختلفی که همه‌ی آنها در فهرست میراث جهانی و با نام «بازار تبریز» جهانی شده‌اند، می‌داند و ادامه می‌دهد: ۱۶ درصد مالکیت عمومی، ۶۶ درصد مالکیت خصوصی و ۱۶ درصد مالکیت وقفی و دو درصد مالکیت دولتی برای این محوطه‌ی جهانی وجود دارد.
وی با اشاره به اینکه در آتش سوزی سال ۸۸، پایگاه میراث فرهنگی بازار تبریز در حال تهیه‌ی پرونده‌ی ثبت جهانی این بازار بود، اظهار می‌کند: نخستین آتش‌سوزی ساعت پنج بعدازظهر در ۱۳ آبان سال ۸۸ رخ داد که اطفای آن حدود ۱۳ ساعت طول کشید و در این مدت زمان چیزی حدود هزار متر مربع در آتش سوخت، اتفاقی که با سهل‌انگاری یکی از کسبه رخ داد و به مدت ۴۰ دقیقه آن بخش از بازار در آتش می‌سوخت و کسی متوجه آن نبود، مرمت بازار نیز در طول ۱۸ ماه بازسازی شد اما دومین آتش‌سوزی بعد از افطار و درست زمانی رخ داد که هیچ کس در بازار حضور نداشت و اطفای حریق فقط سه ساعت طول کشید.
کارگروه ویژه ستاد بحران در بازار تبریز ایجاد شد، ۹۵ درصد بازار تبریز مستندنگاری و ۹۵ درصد کسبه بازار تبریز بیمه شدند
وی با بیان اینکه در دومین آتش سوزی فقط در و پنجره‌ها و کالاهای مغازه‌ها در آتش سوخت، اما هیچ آسیبی به کالبد و بنا وارد نشد، ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه بعد از سال ۸۸ در نخستین قدم بازار مستندنگاری شده بود، به حدی که امروز ۹۵ درصد بازار نقشه مشخصی دارد و فقط پنج درصد باقیمانده به دلایلی مانند نبود مالک و تعطیل بودن مغازه ها در طول سال‌های مختلف و امکان دسترسی نداشتن به برخی از نقاط بازار، بررسی نشدند.
او اضافه می‌کند: پیش بینی تشکیل کارگروه ویژه برای ستاد بحران بازار تبریز با حضور سازمان‌های مختلف مانند هلال احمر نیروی انتظامی و بیمه در دستور کار قرار گرفت.
تصمیم‌شان برای نجات بازار تبریز بعد از آتش‌سوزی‌ها چه بود؟
وی به تحقیق‌های انجام شده برای بررسی رابطه‌ی عوامل آتش‌سوزی در فضای بازار تبریز اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در بررسی‌های انجام شده تصمیم گرفته شد تا سیستم گرمایش مرکزی جمع آوری و دپو کردن کالا در سراهای بازار به عنوان انبار ممنوع شود، وسایل استفاده از کپسول های آتش نشانی در بازار تعبیه شده و شیرهای هیدرانت آتش نشانی در سراسر بازار نصب شود.
او احداث یک ایستگاه ۱۰۴ آتش نشانی مختص مجموعه بازار تبریز در فاصله ۵۰ متری آن در دستور کارقرار گرفته و تجهیز شود را از دیگر برنامه‌های در دست انجام بعد از اتش‌سوزی مطرح می‌کند و می‌افزاید: از سوی دیگر تمهیدات آتش نشانی قبل از نصب کپسول های آتش نشانی صورت گیرد،همچنین وسایل نقلیه موتوری مخصوص بازار از ایتالیا خریداری شد و حدود ۹۵ درصد کسبه، مغازه‌های خود را تحت پوشش بیمه حوادث قرار دادند.
به دلیل اعتراض‌های زیادم از حضور در جلسات شهری محروم شدم
اسماعیلی سنگری همچنین با نشان دادن تصاویری از اسناد و نامه‌نگاری‌های انجام شده با دستگاه‌های مختلف دولتی برای ساماندهی بازار تبریز مانند جابجایی سیم‌های برق یا ساماندهی لوله‌های آب، بیان می‌کند: با توجه به اعتراض‌هایی که در جلسات مختلف دولتی نسبت به بی‌توجهی این دستگاه‌ها در برابر خواسته‌های میراث فرهنگی داشته‌ام، از حدود سه ماه قبل ورود من به این جلسات استانی ممنوع شده است، به نظر می‌رسد این اتفاق به آن دلیل رخ می‌دهد که وظایف خود را در بناهای تاریخی به خصوص بازار تبریز به خوبی انجام نمی‌دهند.
به دلیل اعتراض نسبت به بی‌توجهی دستگاه‌های متولی برای ساماندهی بازار تبریز، سه ماه است ورودم را به جلسات استانی ممنوع کرده‌اند
وی همچنین به بی‌توجهی نیروی انتظامی در طول دو سال و نیمه گذشته برای گشت‌زنی در پشت بام بازار تبریز اشاره می‌کند و می‌گوید: نیروی انتظامی انجام نشدن این کار را به این دلیل مطرح می‌کند که هزینه‌ی گشت‌زنی‌ها از سوی شهرداری به این دستگاه پرداخت نمی‌شود، این در حالی است که معتقدیم تأمین امنیت وظیفه‌ی نیروی انتظامی است، زمانی که نگهبان و نیروی انتظامی یا سرایدار در چنین مکان‌هایی نداریم قطعاً سیستم اعلام حریق نیز وجود ندارد.
او در توضیح چگونگی مطلع شدن از آتش‌سوزی بازار تبریز در ماه رمضان امسال، اظهار می‌کند: در زمان آتش سوزی دوم در بازار تبریز، یکی از یگان‌های گشت میراث فرهنگی، در حال گشت‌زنی بوده که متوجه بوی سوختگی می‌شود، در همان زمان چند نفر که روی کوهی مشرف به بازار تبریز بودند، شعله های آتش را می‌بینند و با سازمان آتش‌نشانی تماس می‌گیرند، آنها نخست فکر می‌کنند که آتش متعلق به بازارِ دیگری است و تجهیزات خود را به آن نقطه می‌برند اما بعد از حضور در آن مکان متوجه می‌شوند موقعیتِ آتش‌سوزی متعلق به این بازار است.
وی با اشاره به اینکه حجم آتش سوزی در سال ۹۸ بیشتر از سال ۸۸ بود، ادامه می‌دهد: اتصال ترانس برق داخل سرا در سال ۹۸ باعث آتش سوزی شده بود، علتی که اداره برق آن را قبول ندارد، حدود ۳۰ مغازه در آتش سوخت و یک هفته مغازه‌های آن سرا، مهر و موم شدند تا با توجه به شکایت اداره برق علت دقیق آتش سوزی مشخص شود، با انجام آسیب‌شناسی‌ها از ابعاد کالبدی، کاربردی، ساختاری و منظری نتایج آن برای تهران فرستاده شد، اکنون نیز حدود ۷۰ درصد مغازه‌ها احیا و راه‌اندازی شده‌اند و در بقیه مغازه‌ها نیز کار نازک‌کاری و کف‌سازی در حال انجام است.
مهمترین علت آسیب‌پذیری بناهای تاریخی در زمان بحران چیست؟
عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ اصلی‌ترین علتِ آسیب‌پذیری بناهای تاریخی در زمان آتش‌سوزی را «ضعف در اعلان حریق» می‌داند و ادامه می‌دهد: دست‌کم در بازار تبریز با چنین مشکلی مواجه هستیم که باید برای برطرف کردن آن به دنبال راه چاره باشیم.
ضعف در «اعلان حریق» اصلی‌ترین علت آسیب‌پذیری بناهای تاریخی در زمان آتش‌سوزی
او یکی از بهترین راه‌های چاره را استفاده از سیستم اینترنت اشیا بیان می‌کند و می‌گوید: می‌توانیم مشکل را با نمونه سیستم اعلان حریق هوشمند برطرف کنیم، در حال حاضر این سیستم اعلان حریق به صورت پایلوت در پایگاه میراث فرهنگیِ بازار جهانی تبریز نصب شده است، که اگر نقطه‌ای آتش بگیرد، از طریق اپراتور تلفن‌های همراه مانند همراه اول، ایرانسل و تلفن ثابت می‌توانیم آتش سوزی رخ داده را اعلام کنیم، حتی از کسبه درخواست کرده‌ایم تا این سیستم را برای مغازه‌های خود خریداری کنند، این سیستم توانایی دارد تا مغازه‌ها را به صورت اسم مشخص کند که برای کدام یک چنین اتفاقی رخ داده است.
اسماعیلی سنگری با تاکید بر لزوم ضرورت پیگیری و آمادگی در مقابل آتش‌سوزی با استفاده از سیستم اعلام حریق هوشمند بیان می‌کند: استفاده از سیستم نگهبان‌های شبانه‌روزی در سراها و تیمچه‌ها، استفاده از پست شبانه‌روزی آتش‌نشانی در بخش‌های مختلف بازار، حضور گشت شبانه ماموران نیروی انتظامی در پشت‌بام‌های بازار و نصب سیستم اطفای حریق در فضاهای مختلف بازار از جمله راهکارهایی هستند که بناهای تاریخی که از نظر مساحت و گستردگی امکان کنترل یکپارچه را ندارند، محافظت می‌کنند.
