با درگذشت آیت‌الله شیخ‌محمد یزدی پرونده بیش از نیم‌قرن تاریخ فعالیت‌های حوزوی، انقلابی و سیاسی او بسته شد؛ روحانی صاحب‌منصبی در انقلاب اسلامی که زندگینامه او دورانی از دوره پهلوی اول تا واپسین ماه‌های قرن معاصر را شامل می‌شد. قدیمی‌ترین سوابق سیاسی او به‌عنوان یکی از بنیانگذاران جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در دهه40 ثبت شده است و تا دیروز جزو معدود شاگردان در قید حیات درس آیت‌الله بروجردی محسوب می‌شد.
بازداشت و تبعید سوابق مبارزات انقلابی‌اش بودند و بعد از پیروزی انقلاب هم جزو کسانی بود که از امام خمینی(ره) به‌عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان حکم داشت. او طی دهه‌های بعد تقریبا تمام مسئولیت‌های کلیدی انقلاب به‌غیر از ریاست‌جمهوری را تجربه کرد. نمایندگی مجلس در دهه60، عضویت در شورای نگهبان، عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی، ریاست قوه قضاییه با حکم آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب و نمایندگی مجلس خبرگان رهبری مسئولیت‌های کلیدی وی در انقلاب بود. شرح‌نوشت‌ها و خاطرات بسیاری از کارگزاران نظام فصل مشترک چشمگیری با نام شیخ‌محمد یزدی در طول بیش از 4دهه انقلاب دارند و رد نام او را در بسیاری از فراز و فرودها و نقاط حساس و پربحث تاریخ انقلاب داشتند.
آخرین انتخابات
آیت‌الله یزدی تا آخرین روزهای حیاتش از فعالیت‌های سیاسی دست نکشید. نامزدی آیت‌الله محمدیزدی در انتخابات میان‌دوره‌ای خبرگان رهبری آخرین حضور او در یک انتخابات بود؛ انتخاباتی که همزمان با انتخابات مجلس شورای اسلامی در اسفند سال98 بود. او با ۲۴۹هزارو۱۳۰رأی مردم قم توانسته بود در نیمه‌راه خبرگان پنجم به جمع آنان بپیوندد؛ اگرچه از همان اسفند98 به‌خاطر شرایط کرونا، اجلاس‌های 6ماهه خبرگان تعطیل شد و اگر هم اینگونه نمی‌شد، آیت‌الله یزدی به‌خاطر شرایط جسمی خود توان حضور در جلسات این مجلس را نداشت.
پیروزی فهرست آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در انتخابات خبرگان سال94 مانع راهیابی چهره‌هایی همچون شیخ‌محمد یزدی و آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی از حوزه انتخابیه تهران به مجلس خبرگان رهبری شده بود. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب در دیداری پس از آن انتخابات با تجلیل و قدردانی از اعضای سابق خبرگان گفتند: «نبود آقایان یزدی و مصباح برای مجلس خبرگان خسارت است.»
یک‌سال قبل از انتخابات سال94، آیت‌الله محمد یزدی برای ریاست مجلس خبرگان در صحن این مجلس با آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی رقابت کرده و برای نخستین‌بار در کشمکش‌های این دو روحانی صاحب‌منصب، پیروز شده بود. بعد از درگذشت آیت‌الله مشکینی، یک‌بار آیت‌الله یزدی با آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی برای ریاست مجلس خبرگان رقابت کرده بودند که پیروز آن انتخابات هاشمی‌رفسنجانی بود. با این حال فضای سیاسی مجلس خبرگان دوره چهارم، بعد از سال88 به سمتی رفت که ابتدا آیت‌الله مهدوی‌کنی و سپس محمد یزدی ریاست را از هاشمی‌رفسنجانی گرفتند.
از محاکمه خداداد تا کرباسچی
خط اصلی و حلقه مرکزی کارنامه حیات سیاسی آیت‌الله محمد یزدی را باید در دوره ریاست وی بر قوه قضاییه در دهه70 جست‌وجو کرد. شاید مهم‌ترین اتفاقات این دوره 10ساله از ریاست محمد یزدی بر قوه قضاییه اختلاس 123میلیاردی بانک صادرات و محاکمه غلامحسین کرباسچی بود. در مورد اول حکم به اعدام فاضل خداداد صادر و نام او به‌عنوان نخستین مفسد اقتصادی اعدامی در جمهوری اسلامی ثبت شد.
ماجرای محاکمه غلامحسین کرباسچی، شهردار وقت تهران در زمان ریاست آیت‌الله یزدی بر قوه قضاییه انتقادات زیادی را نسبت به برخوردهای سیاسی در این پرونده برانگیخت و نقطه شروعی بر تشدید برخی اختلافات سیاسی طی 2دهه آینده شد. مرحوم آیت‌الله محمود هاشمی‌شاهرودی، رئیس بعدی قوه قضاییه آبان‌ماه1378 در گردهمایی قضات و مدیران کل دادگستری استان با اشاره به دوره مسئولیت آیت‌الله یزدی بر این قوه گفت: با وجود زحمات 10سال گذشته اکنون ما وارث یک خرابه و ویرانه در بخش مالی، قضایی و قوانین در این قوه‌ایم.
نامهنگاریهای سیاسی آیت‌الله
نقش‌آفرینی‌های آیت‌الله یزدی بعد از قوه قضاییه در شورای نگهبان باقی ماندند و گزارش برخی نظرات خاص وی در این مسئولیت نیز گاه به گاه حواشی سیاسی می‌آفریدند. آیت‌الله یزدی سال67 پس از استعفای آیت‌الله صافی‌گلپایگانی با حکم امام خمینی(ره) به عضویت شورای نگهبان درآمد، اما یک‌سال بعد با شروع دوره رهبری آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رئیس قوه قضاییه منصوب شد و از سال۱۳۷۸ هم دوباره به جمع اعضای شورای نگهبان اضافه شد.
بیش از یک‌دهه قبل اعلام حمایت رسمی شیخ محمد یزدی، فقیه وقت شورای نگهبان از محمود احمدی‌نژاد در انتخابات ریاست‌جمهوری88 انتقادات زیادی را متوجه طرفداری شورای نگهبان از نامزدها کرده بود. او که همزمان رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود، کمتر از یک‌ماه مانده به برگزاری انتخابات در سخنانی به دلایل این حمایت اشاره کرد و گفت: جناب آقای احمدی‌نژاد در مقایسه با سایر افراد به ارزش‌های اسلامی توجه بیشتری داشته و شاخص‌های مورد نظر امام و رهبری را رعایت می‌نماید. خدمات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایشان و همچنین مردمی بودن آقای احمدی‌نژاد از دیگر دلایل حمایت جامعه مدرسین از ایشان است.
پاییز سال97 وقتی تصاویری از دیدار آیت‌الله شبیری‌زنجانی، مرجع تقلید بزرگ قم با سیدمحمد خاتمی، موسوی‌خوئینی‌ها و عبدالله نوری منتشر شد، او در قامت رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، نامه تحکم‌آمیزی خطاب به این مرجع تقلید نوشت. آیت‌الله یزدی دیدار با «افراد مسئله‌دار» را موجب «ناراحتی و تعجب مقلدین و حوزویان» خواند و در پایان نامه‌اش هم نوشت: «یادآور می‌شوم مقام و احترام شما در سایه احترام به نظام اسلامی حاکم، رهبری و شأن مرجعیت است. پس لازم است این احترام و شئون مرجعیت را رعایت فرموده و ترتیبی اتخاذ فرمائید اینگونه مسائل دیگر تکرار نگردد.» نامه‌ای که سروصدای زیادی به راه انداخت.
مردادماه یک سال بعد هم گزارشی از اظهارات آیت‌الله یزدی در یک دیدار منتشر شد که مشاجرات کلامی وی با صادق آملی‌لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را به‌دنبال داشت. دلخوری آیت الله آملی لاریجانی از بازداشت اکبر طبری، معاون سابق اجرایی خود در قوه قضاییه بهانه بازشدن اختلافات قدیمی شده‌بود. آیت‌الله یزدی در واکنش به شائبه‌هایی درباره قهر رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و درخواست وی برای آزادی اکبر طبری گفته بود: «هرچند در مسئله‌ای نظر ولی‌فقیه خلاف عقیده من باشد، موظفم که اطاعت کنم؛ چون ضررش کمتر از شکستن حرمت ولایت و حاکمیت است.
فلانی می‌گوید اگه این کار را نکنید نجف می‌روم! خوب بروید، آیا با رفتن شما قم به‌هم می‌خورد؟... رئیس دفتری که ۱۰سال، جای مهمی را اداره کرده دستگیر می‌شود، بعد اعتراض می‌کند که چرا گرفتید؟!» این مواجهات سیاسی، کارنامه سیاسی پرحاشیه‌ای از زندگینامه سیاسی و انقلابی فقیه برخاسته از قم ساخته بودند؛ هرچند شدت بیماری درنهایت باعث شده بود تا از آبان‌ماه امسال به‌تدریج مسئولیت‌ها را واگذار کند و گام اول آن استعفا از شورای نگهبان بود.
مراسم تشییع و خاکسپاری رئیس فقید جامعه مدرسین حوزه علمیه قم عصر چهارشنبه با حضور مراجع تقلید، علما و شخصیت های برجسته حوزوی و عموم مردم برگزار شد. آیات شب‌زنده‌دار، حسینی بوشهری، مقتدایی، اعرافی، عبدالهی، کعبی، اراکی، غروی، بهشتی، طبسی، فقیهی و مسئولان و شخصیت‌های حوزوی و استانی در این مراسم حضور داشتند. همچنین نمایندگانی از سوی دفتر مقام معظم رهبری، بیوت مراجع تقلید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شورای نگهبان و مجلس خبرگان رهبری در این مراسم حاضر بودند. آیت‌الله جعفر سبحانی بر پیکر آیت‌الله یزدی اقامه نماز کرد. پیکر وی در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد.
