سنگ نگاره نقش رجب، موزه تاریخ ساسانیان

سنگ‌نگاره‌های نقش رجب

سنگ‌نگاره‌های نقش رجب در ۳ کیلومتری شمال تخت جمشید و در سمت راست جاده، روبروی راهی که به نقش رستم می‌رسد در داخل شکاف یک کوه، توجه کسانی که از آنجا رد می‌شوند را به سمت خود جلب می‌کند. حجاری‌های نقش رجب شامل ۴نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر بابکان در سال ۲۲۴ م و دیگر نقش برجسته مربوط به کردیر، موبد بزرگ و مقتدر اوایل دوره ساسانی است که در زمان ۵ پادشاه می‌زیسته است. نقش برجسته شاپور اول و نقش تاج‌گذاری شاپور اول ساسانی، دیگر سنگ‌نگاره‌های موجود در نقش رجب هستند که در ادامه به توصیف هر یک از آن‌ها خواهیم پرداخت.

۱-سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر بابکان

حجاری‌های نقش رجب مراسم باشکوهی از تاج‌گذاری اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانی را نشان می‌دهد. این مجلس که چهار متر و نیم پهنا دارد از هشت نفر مرد و زن و کودک تشکیل شده و همان‌طور که می‌نمایاند تاج یا حلقه پادشاهی از طرف روحانی عالی‌مقام «موبدان موبد» یا مظهر اهورامزدا به شاهنشاه اعطا می‌‌شود. در این سنگ‌نگاره زیبا اردشیر در حالت ادای احترام قرار گرفته و در همان حالت، حلقه شاهی را که نماد اعطای قدرت است از اهورامزدا دریافت می‌کند. دقت در نقش‌برجسته نشان می‌دهد که بین اهورامزدا و اردشیر، نقش دو کودک دیده می‌شود. نفر سمت چپ به احتمال بسیار هرمز اول است که حامل افسر شهریاری است و نفر سمت راست جانشین یا نمادی از اهورامزدا است. پشت سر شاه، تصویر حجاری شده از یکی از بزرگان دوره ساسانی قرار دارد که در تمامی نقش برجسته‌های اردشیر حضور دارد در حالی که مگس‌پرانی را روی سر شاه گرفته است با نشان مخصوص بر روی کلاهش مشخص می‌شود و کسی که دستش را به نشان احترام بالا برده ولیعهد و فرزند اردشیر(شاپور اول ساسانی) است. پشت سر اهورامزدا، دو بانوی سلطنتی که به وسیله ستون از این نقش برجسته مجزا شده است به صورت جداگانه مراسم احترام را به جا می‌آورند. در این مجلس، کتیبه پهلوی آسیب دیده‌ای قرار دارد که نزدیک نقش اردشیر، حجاری شده که مضمون ترجمه قسمت خوانای آن چنین است: «آیین زرتشت از بین رفته بود من که شاهنشاهم آن را از نو برقرار کردم».

۲-سنگ نگاره کرتیر

سنگ‌نگاره دیگری که در نقش رجب فارس قرار دارد مربوط به کرتیر موبد و وزیر مقتدر و سیاستمدار دوره ساسانی است. در زمان پادشاهی بهرام دوم سنگ‌نگاره کوچکی نیز به طرح‌های نقش رجب اضافه شده است که در سمت چپ سنگ‌نگاره اول قرار دارد. این نگاره متعلق به کرتیر روحانی با نفوذ و قدرتمند زرتشتی است و تنها نگاره‌ای است که متعلق به شاهان نیست. در این سنگ‌نگاره، کرتیر، دست راست خود را به نشانه ادای احترام بالا برده است. در این نقش‌برجسته علاوه بر تصویری از چهره کرتیر، یک کتیبه به زبان پهلوی نیز وجود دارد که ۲۵سطر آن خوانا و چند سطر آخر آن آسیب دیده است. کرتیر در این سنگ‌نوشته ضمن معرفی خود به تعریف خدماتی که در راه گسترش دین زرتشتی و از بین بردن پیروان سایر ادیان و مذاهب انجام داده است، می‌پردازد. نکته جالب توجه این است که، کتیبه در شرایطی در این مکان نگاشته شده است که هرگز کسی بجز پادشاهان ساسانی حق ایجاد سنگ‌نوشته و نقش‌برجسته در مکان مخصوص آنها را نداشت. چنین چیزی نشان از قدرت و صلابت کرتیر موبدان موبد ساسانی و وزیر قدرتمندی داشت که تقریبا می‌توان گفت در عهد هفت شاه ساسانی وزارت را بر عهده گرفته بود. علاوه بر این، چنین قدرتی نشان از جایگاه نهاد دین در عصر ساسانی را نشان می‌دهد. از کرتیر علاوه بر این کتیبه، سه کتیبه دیگر در نقش رستم، سرمشهد و کعبه زرتشت نگاشته شده است، که هر یک قابل تامل و توجه هستند.

۳-نقش برجسته شاپور اول در نقش رجب

نقش برجسته شاپور اول در نقش رجب از دیگر سنگ‌نگاره‌های این منطقه است. در این سنگ‌نگاره که در سمت راست قرار گرفته است، شاپور اول ساسانی و اهورامزدا هر دو بر اسب، حجاری شده و شاپور در حال گرفتن حلقه شهریاری از دست اهورامزدا است. در این سنگ‌نگاره اسب‌ها، رو در روی هم قرار گرفته‌اند. اگرچه این سنگ‌نگاره‌ها، تصاویری زیبا دارند که بازدید کننده را با خود به عمق تاریخ باستان و عهد ساسانیان می‌بردند، اما در اثر گذشت زمان و فرسایش، آسیب بسیار دیده‌اند.

۴-نقش برجسته شاپور ساسانی و نجبا

چهارمین و آخرین سنگ‌نگاره نقش رجب، نقش‌‌برجسته شاپور ساسانی است، که از اهمیت بسیاری برخوردار است. این سنگ‌نگاره در یک محوطه کوچک به ارتفاع یک متر و نیم از سطح زمین قرار گرفته که در سمت چپ واقع شده است. در این سنگ‌نگاره، شاپور اول ساسانی سوار بر اسب و ۹نفر از بزرگان سلطنتی در پشت سر او ایستاده‌اند. به نظر می‌رسد این افراد برای مراسم گرفتن تاج در این محل حاضر شده‌اند. علامت خاندان‌های بزرگ و اسپهبدان بر روی کلاه سه نفر از این ۹نفر نمودار است. اولین فردی که در پشت اسب شاپور ایستاده است، هرمز اول ساسانی است که نشان جانشینی بر روی کلاه وی مشخص شده است. در این سنگ‌نگاره، کتیبه‌ای به خط و زبان پهلوی ساسانی بر روی سینه اسب شاپور حک شده است که مضمون آن چنین است: «این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که نژاد از یزدان دارد، فرزند بغ مزداپرست، خدایگان اردشیر، شاهنشاه که چهر از یزدان دارد، نواده خدایگان پاپک شاه». این کتیبه، مثل نقوش تاج‌گذاری آسیب دیده است.

در جلوی نقش رجب، میدان‌گاه وسیعی است که می‌توان حدس زد زمانی آباد بوده و خانه‌هایی در آن‌جا وجود داشته‌ و حجاری آبی که در کوه نقش رجب دیده می‌شود این تصور را تقویت می‌کند که چشمه آبی در این مکان وجود داشته است. بدون شک تفرجگاه این مکان، جایی باطراوت بوده که دو تن از شاهان ساسانی نقش مراسم تاجگذاری خود را در آن‌جا به یادگار گذاشته‌اند. نقش رجب به دلیل نزدیک بودن به شهر باستانی استخر، زادگاه اردشیر و شاپور و نیاکان آن‌ها بوده است. از همین رو مراسم تاج‌گذاری خود را در این شهر انجام می‌دادند و نقوش و تصاویری از این گونه مراسم در نقش رجب و نقش رستم به جای مانده است.

کتیبه‌ها و سنگ نگاره‌های ساسانی به قصد جاودان ماندن تاریخ ساساتی و اطلاع‌رسانی برای آیندگان به نگارش درآمده‌اند و معمولا مضمون مشترک همه آنها، نشان دادن تبار شاهی و منشا سلطنتی پادشاهان و حق الهی در دست‌یابی به قدرت و فره ایزدی است که خود ریشه در اعتقادات باستانی و اندیشه سیاسی دوره ساسانی دارد.