تیتر شهر: هر چقدر كه كالبد تهران در يك دهه اخير توسعه پيدا كرد اما به اندازه نيم قرن تاسيسات خدماتي در زير شهر تهران عقب مانده است. وجود لوله‌هاي آب كه گاهي قدمت برخي از آنها به يك قرن مي رسد و عدم توسعه زيرساخت‌هاي تاسيساتي به اندازه رشد تهران باعث شده تا اين روزها تهراني‌ها نگران فرونشت و ايجاد فروچاله‌هايي در معابر و كوچه‌ها باشند و خيلي راحت بگويند آب به زير خانه‌هايشان رفته است!
پديده فرونشست زمین در تهران مشکل و معضلی است در کنار مشکلات بزرگ این کلانشهر مانند آلودگی هوا، ترافیک و... که براساس تحقیقات انجام شده به گفته معاون حمل‌و‌نقل و ترافيك شهرداري تهران این فروچاله‌ها نتيجه عدم اجراي طرح جامع ايجاد کانال تاسيسات شهري در تهران است كه مغفول مانده است.
هر چقدر كه كالبد تهران در يك دهه اخير توسعه پيدا كرد اما به اندازه نيم قرن تاسيسات خدماتي در زير شهر تهران عقب ماند. وجود لوله‌هاي آب كه گاهي قدمت برخي از آنها به يك قرن مي رسد و عدم توسعه زيرساخت‌هاي تاسيساتي به اندازه رشد تهران باعث شده تا اين روزها تهراني‌ها نگران نشت آب و ايجاد فروچاله‌هايي در معابر، كوچه‌ها باشند و خيلي راحت بگويند در زير خانه‌هايشان آب رفته است!
به جرات مي توان گفت يكي از از معضلات تهران عدم وجود شبكه فاضلاب است. هر چند در سال هاي اخير شركت آب و فاضلاب شهر تهران اقدام به توسعه اين شبكه كرده است، اما واقعيت اين است كه طرح جامع شبكه فاضلاب شهر تهران به درد 50 سال گذشته شهر مي خورد. در يكی دو سال اخیر بروز حوادثي مانند ايجاد فروچاله‌ها و يا نشست زمين باعث شد تا در مواردی مسئولان دلايل بروز اين اتفاقات را بر گردن مترو بيندازند. هر چند اين اقدام به معناي واقعي پاك كردن صورت مساله عدم تونل تاسيسات شهري، مديريت يكپارچه و عدم توسعه شبكه آب و فاضلاب شهر تهران است، اما واقعيت اين است كه در بروز اين حوادث بيشتر از آنكه مقصر و يا مقصران مهم باشد؛ پايتخت‌نشينان را نگران كرده است.
اگر ايجاد فروچاله‌هاي شهر تهران را در كنار پديده فرونشست در تهران بررسي كنیم؛ مي‌بينيم تا زماني كه مسئولان به دنبال پيدا كردن مقصر باشند در آينده‌اي نه چندان دور تهران مانند شهر رويايي آتلانتيك به زير زمين مي‌رود تا از اين كلانشهر تنها تصويري مبهم و كمرنگ در برابر ديدگان آيندگان باقي بماند.
كابوس فروچاله‌ها
شكي نيست كه افزایش فروچاله‌ها در تهران کابوس وحشتناکی است. شاید تصور اینکه به یک بار زیر خانه‌های شهروندان این شهر خالی شود و خانه‌ها را به همراه تمامی ساکنانش ببلعد، ترسناك باشد، اما اتفاقات اخیر شهر تهران نشان داد اگر مسئولان به خود نیایند و بجای اینکه وقت شان را به اتهام زنی بگذرانند، زیرساخت های لازم از جمله کانال تاسیسات مشترک شهری را ایجاد کنند تا بلکه هیچ وقت زمان نمایش این قسمت ترسناک از سرگذشت تهران نیز فرا نرسد.
ایجاد نشست زمین و پدید آمدن فروچاله‌ها حداقل در دو دهه اخیر پديده‌اي آشناست. هر چند برخي بر اين باورند كه اين پديده همزمان با توسعه مترو بیش از گذشته در تهران دیده شده، اما در گذشته نيز شكسته شدن لوله‌هاي آب و يا نشت فاضلاب به داخل خاك اين حوادث را رقم زده است. هرچند در نگاه اول عامل بروز چنین اتفاقاتی مترو تشخیص داده می‌شود؛ اما ایجاد فروچاله‌ها و نشست زمین عوامل تاثیرگذار دیگری دارد که در نهایت مترو به عنوان آخرین عامل تحریک کننده این رویداد باید مد نظر قرار گیرد. درواقع حتی اگر خطوط مترو در تهران گسترش نمی‌یافت و این کلانشهر به چنین مد حمل‌و‌نقلی‌ای نیاز نداشت؛ اما باز هم نشست‌ها و فروچاله‌ها در تهران ایجاد می‌شد.
سوال اینجاست که در زیر شهر تهران چه اتفاقاتی در حال روی دادن است که آهسته تهران فرو می‌رود؟ علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان مسکن وزارت راه و شهرسازی در اين باره مي‌گويد: فروشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها در تهران 90 برابر بیشتر از گذشته در وضعیت بحرانی قرار گرفته است.
به گفته وی؛ در حال حاضر زمین در تهران روزانه یک میلیمتر و در سال 36 سانتی متر نشست می‌کند و نشست زمین به معنی مرگ و نابودی غیرقابل بازگشت آن است.
با اینکه اکنون اغلب دشت‌های کشور از جمله اصفهان، قزوین، تبریز، ورامین، کرج، شهریار و رفسنجان با پدیده فرونشست زمین دست و پنجه نرم می‌کنند اما دشت تهران وضعیت اسفبارتری نسبت به آنها در توصیف احوالات خود به ثبت رسانده است.
مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه شهرسازی تاکید مي‌كند: فرونشست‌ها در تهران و اراضی جنوب و جنوب‌غربی آن در حال رخ دادن است و مناطق 18 ، 17و 19 تهران بیشتر از سایر مناطق دچار عارضه فرونشست هستند که در این بین منطقه 18 حادترین وضعیت را به خود اختصاص داده است.
شبکه فرسوده آب بلای جان آرامش مردم
مطالعات کارشناسان محیط زیست نیز نشان می‌دهد؛ فرونشست دشت‌های کشور از مرحله هشدار عبور کرده و در این بین تهران وضعیت اسفبارتری نسبت به سایر دشت‌ها دارد. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی سطح ایستایی خاک را برهم زده است و با از بین بردن رفتن خلل و فرج سازنده مخزن نگهداری آب در خاک، منجر به نابودی (مرگ) خاک و در نهایت فرونشست زمین می‌شود.
دلاور نجفی کارشناس محیط طبیعی محیط زیست تاکید دارد: نشست زمین در تهران به یکی از چالش‌های شهر تهران تبدیل شده است. بر اساس برخی آمارها شبکه فرسوده آب‌رسانی تهران علاوه بر این که 25 درصد آب شرب تهران را هدر می‌دهد، باعث ایجاد حفره‌ها و مغارهای زیرزمینی می شود که سرانجام به فرونشست زمین منجر می‌شود.
به رغم اینکه فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها معضلی است که در دو دهه اخیر تهران را تهدید می‌کند، اما حادثه شهران و بعد از آن ایجاد فروچاله خیابان پیامبر(ص)، ايجاد فروچاله در ميدان شوش، خيابان صفي علي شاه و ... بار دیگر این تراژدی را در بین پایتخت‌نشینان زنده کرد که نباید به آسمان آلوده و زمین سست شهر تهران امیدوار بود.
حادثه ترکیدگی لوله گاز شهران نتوانست ذهن مسئولان را نسبت به وقوع حادثه‌ای به مراتب بزرگتر که بیخ گوش تهران آماده به وقوع پیوستن است؛ بیدار کند. بعد از این حادثه به دنبال مقصر بودند در حالی که این حادثه زنگ هشدار رسایی بود که می‌توانست سناریوی جدیدی را برای حل مشکلات زمین تهران پیش روی مسئولان دولتی قرار دهد.
زمین شناسان نسبت به برخورد مسئولان نسبت به بروز چنین حادثه‌ای انتقاد دارند. آنها بر این باورند که باید به جای پر کردن سریع گودال حادثه شهران باید به زمین‌شناسان این امکان را می‌دادند تا با بررسی تغییرات خاک وضعیت بروز چنین حوادثی را در تهران بررسی کنند، اما آنچه در این میان اتفاق افتاد؛ این بود که سرعت در پر کردن گودال‌ها به جای بررسی دقیق بروز این حوادث بر اثر تغییرات خاک اولویت داشت و بهترین امکان برای تحقیق در این رابطه بار دیگر زیر خروارها خاک مدفون شد.
مهندس محمدجواد بلورچی، مشاور ارشد سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره مشکلات نشست زمین در تهران مي‌گويد: باید به این مساله توجه داشت که پدیده‌های زیادی در شهر تهران در حال روی دادن است که لازم است هرکدام از این پدیده‌ها به صورت مستقل از یکدیگر شناخته شود.
وی با بیان اینکه دو پدیده فروچاله‌ها و فرونشست زمین؛ خاک تهران را تهدید می‌کند، یادآور مي‌شود: فروچاله‌ها پدیده‌های لحظه‌ای هستند و امکان دارد در هر کجای کشور روی دهد.
بلورچی تزریق فاضلاب به داخل خاک را یکی دیگر از ایجاد فروچاله‌ها مي‌داند و تاكيد مي‌كند: تزریق فاضلاب به داخل خاک باعث ایجاد عمل فرسایش شده و در نهایت فروچاله‌ها را ایجاد می‌کند.
مشاور ارشد سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور پدیده فروچاله‌ها را مستقل از فرونشست زمین می‌داند و می‌گوید: فرونشست زمین به عنوان یک عامل تهدید کننده جدی در جنوب غرب تهران و در مناطق 17،18، 19 و به سمت شهریار روی می‌دهد. این اتفاق در اعماق زمین است و در سطح زمین آثاری از خود به جز کج شدن و یا ایجاد ترک در ساختمان‌ها از خود به جای نمی‌گذارد.
بلورچی تاکید مي‌كند: ایجاد تونل‌های تاسیسات شهری می‌تواند زیر این کلانشهر را ایمن کند. باید این تونل‌ها در تهران به صورت کاملا ایمن ساخته شود تا نگرانی ازخرابی تاسیسات زیرزمینی نداشته باشیم.
عدم تکمیل شبکه فاضلاب پایتخت
دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، اولین ایرانی دارنده جایزه انجمن جغرافیای فرانسه و استاد دانشگاه فردوسی مشهد اعتقاد دارد میزان هدر رفتن آب، در کشور و به ویژه در تهران بیشتر از اینکه حاصل اسراف شهروندان باشد؛ حاصل شبکه‌های فرسوده آب و فاضلاب در کشور و شهر تهران است.
وی تاکید مي‌كند: به نظر می‌رسد مسئولان دولتی به جای اینکه مردم را مقصر در هدر رفتن آب بدانند بهتر است فکر به حال تاسیسات شبکه آب و فاضلاب تهران در زیر زمین کنند که بیشترین میزان نشتی آب را دارد و این مساله باعث ایجاد تغییرات ژئو تکنیک خاک آبرفتی تهران شده و در آینده‌ای نه چندان دور مغارها و فروچاله‌های زیادی را در این کلانشهر ایجاد می‌کند.
کارشناسان در این زمینه معتقدند معمولا قبل از انجام پروژه‌های عمرانی مترو مطالعات ژئوتکنیکی گسترده‌ای طبق استانداردهای ملی انجام می‌دهند که حفرات و مغاره های احتمالی نیز شناسایی می‌شوند که این اتفاق برای خط شش نیز انجام شده بود، اما این حفرات ومغارها هر لحظه به وجود می‌آیند .
توجه به نکته مهمی که در حوادث اخیر تهران کمتر به آن توجه شد؛ این است که در زمان بروز حوادث این‌چنینی به دلیل ساختار نادرست شبکه زیرساخت شهری، ایجاد اختلال در هریک از این شبکه‌‌ها تبعاتی را برای سایر عناصر زیرساختی شهر و شریان‌های حیاتی به وجود خواهد آورد.
تهران فاقد تونل تاسیسات شهری است
نبود تونل تاسیسات شهری یکی از عوامل تاثیرگذار در ایجاد فروچاله‌های شهر تهران است. قانون احداث تونل مشترک شهری مصوب سال 1372 مجلس است که به موجب این مصوبه برای دستگاه‌های خدمات‌رسان تکالیفی در نظر گرفته شده است، این قانون در شرایط کنونی قابلیت اجرایی نداشته همچنانکه حاصل آن بعد از گذشت بالغ بر بیست سال متاسفانه منجر به ساخت کانالی نشده و اگر موردی که شهرداری تهران در زمان اجرای پل صدر اجرا کرد و کابل های فشار قوی برق ٢٣٠ کیلوولت را با همکاری اداره برق استان تهران به داخل کانال تاسیساتی احداثی منتقل کرد را در نظر نگیریم، می‌توان گفت دستاورد این قانون تقریباً صفر است.
مازیار حسینی معاون سابق حمل‌و‌نقل و ترافیک شهرداری تهران ؛ در این باره می‌گوید: شبکه‌ای از تاسیسات، بدون نظم و منطق خاصی در کف معابر گسترده شده که به راحتی می‌تواند محرک وقوع حوادث باشد. بنابراین تاکید می‌کنیم مادامی که کانال تاسیسات یکپارچه شهری وجود نداشته باشد بروز حوادثی همانند اتفاقات اخیر اجتناب ناپذیر بوده و مشکلات فراوانی را برای شهر فراهم می‌کند.
به اعتقاد این استاد دانشگاه؛ عبور تاسیسات از داخل کانال تاسیساتی می‌تواند هم طول عمر تاسیسات را بالا برده و هم با امکانی که برای بازدیدهای دوره‌ای از تاسیسات فراهم می‌آورد امکان کنترل فرسودگی و نشتی‌ها به راحتی وجود خواهد داشت. این در حالی است که در دنیا مدیریت امور شهری از آب و برق و گاز تا درمان و آموزش در مجموعه دولت محلی کنترل و هماهنگ می‌شود. بنابراین حل و فصل چنین مسایلی و تصمیم گیری در مورد آن به راحتی میسر است. این در حالی‌است که در ایران وقتی حرف از تاسیسات گاز بزنیم با وزارت نفت باید مذاکره کنیم و اگر تاسیسات اب و برق را بگوییم با وزارت نیرو باید مکاتبه داشته باشیم. همان طور که برای تاسیسات مخابراتی شهر با وزارت ارتباطات طرف خواهیم شد. به عبارت ساده تر این همان نبود مدیریت یکپارچه شهریست که بارها و بارها از سوی شهرداری تهران بر آن تاکید شده اما به رغم آنکه در سایه مدیریت یکپارچه شهری و همراهی دولت با شهرداری می توان بسیاری از مشکلات را برطرف کرد همچنان به دور چرخه ای باطل قرار دارد.
هر چند سال گذشته وقوع شش حادثه در فاصله زمانی کمتر از سه ماه در شهر تهران؛ مانند انفجار لوله گاز شهران به علت فرونشست زمین ، فرونشست زمین در خیابان پیامبر ، انفجار تاسیسات برق در محله ستارخان كه هر سه اين اتفاقات در شمال غرب تهران ايجاد شد زنگ خطر را برای پایتخت‌نشینان به صدا درآورده است كه تاسيسات زير سطحي در اين بخش از تهران در موقعيت كاملا بحراني به سر مي برد. اما وقوع سه حادثه ديگر يعني ايجاد فروچاله 5 متري در ميدان شوش، ايجاد گودال در خيابان صفي علي شاه در خيابان انقلاب و همچنين شكست لوله آب در خيابان مولوي هم هشدار دهنده اين پيامد بود كه شبكه آب و فاضلاب تهران در محدوده تهران قديم نیز از مرز هشدار عبور كرده و بحران در اين محدوده آغاز شده است.
به عبارت ساده‌تر بايد گفت كه اگر در گذشته تهران در بروز حادثه طبيعي زلزله در اولويت توجه مسئولان بود؛ اكنون بايد فرونشست زمين و قبل از آن ايجاد فروچاله‌ها را به رتبه‌هاي قبلي تهران در بروز بحران اضافه كرد.
هر چند در دو حادثه ایجاد فروچاله‌های تهران از مرداد ماه امسال تا کنون مترو در دسترس‌ترین متهم در وقوع آن است اما متهم اصلی در وقوع چنین حوادثی تغییرات ژئو تکنیک خاک است. اما قبل از اینکه به عامل اصلی این حوادث تفهیم اتهام شود باید سوال کرد که چرا مدیریت یکپارچه شهری در تهران ایجاد نمی‌شود؟
