مراکز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست کاهش می‌یابد

وی با بیان اینکه طی اصلاحیه، ماده ۱۳ به آئین‌نامه الحاق شده است، گفت: در این اصلاحیه اشاره شده است که باید، کودکان و نوجوانانی که به موجب حکم مرجع قضایی اعم از دادسرا یا دادگاه جهت نگهداری به بهزیستی سپرده شده‌­اند، برای مراقبت موقت به خانواده‌های داوطلب سپرده شوند. در این راستا از ظرفیت مؤسسات مراقبت خانواده محور که نوعی مؤسسه خیریه جدید هستند هم جهت شناسایی خانواده داوطلب، احراز صلاحیت آنها و نظارت بر وضعیت طفل و نوجوان در خانواده بهره‌­گیری می‌­شود. مدل مراقبت موقت هر چند به ظاهر جدید است، اما در اسلام جدید نیست و هم در قرآن کریم بر مأوا دادن به یتیمان تأکید شده و هم در سنت نبوی و ائمه اطهار موردی مشاهده نمی­‌شود که کودک یتیم به خارج از خانواده واگذار شود. از همین رو، در راستای طرح تحول قضایی و طرح تحول دولت، این اصلاحیه در متن آئین‌نامه لحاظ شده است.

دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک ادامه داد: به موجب تبصره ماده ۱۳ الحاقی، باید الگوی مراقبت خانواده محور، شیوه احراز صلاحیت خانواده و موسسات مراقبتی خانواده‌محور، نحوه نظارت و بازرسی از آنها و نحوه آموزش و آماده‌سازی خانواده میزبان در شیوه‌­نامه­‌ای که توسط بهزیستی و مرجع ملی حقوق کودک با همکاری برخی نهادها تهیه می‌شود، تبیین شود.

کاظمی با اشاره به اینکه در این اصلاحیه چند تغییر رخ داده است، به ارائه توضیحات بیشتر پرداخت و تصریح کرد: در ابتدا، باتوجه به اینکه در گذشته مراقبت از کودکان به موجبات دستورالعمل‌های داخلی سازمان بهزیستی بود، اکنون به موجب شیوه‌نامه‌ای است که در مرجع ملی حقوق کودک به تصویب می‌رسد و با استانداردهای حقوق کودک و مصالح عالیه اطفال انطباق می­‌یابد. تغییر دیگری که رخ داده این است که به دنبال این اصلاحیه، موسساتی جدید شکل خواهد گرفت که الگوی مراقبت آنها از کودکان به روش خانواده محور است و جایگزین روش‌های اردوگاهی و گروهی موجود خواهد شد. سوم اینکه در گذشته نظارت بر نحوۀ نگهداری در مراکز و مؤسسات بر عهدۀ سازمان بهزیستی و مراجع قضایی بود، اما به موجب اصلاح این آئین‌نامه و با توجه به دغدغه‌ه­ایی که در مورد کیفیت نگهداری این کودک وجود دارد، علاوه بر سازمان بهزیستی و مراجع قضایی، مرجع ملی حقوق کودک نیز بر فرآیند مراقبت از اطفال نظارت می‌کند و همین موضوع شرایط بهتری برای کودکانی که در اختیار خانواده‌ها هستند فراهم خواهد کرد. چهارم اینکه خانواده­‌های شایسته امکان نگهداری کودکان بی­‌سرپرست و بدسرپرست را خواهند داشت و شرایط دشوار فرزندخواندگی بر این فرایند حاکم نخواهد بود.

دبیر مرجع ملی حقوق کودک با اشاره به ماده ۱۳ الحاقی که به تصویب هیأت وزیران رسیده است، یادآور شد: بهزیستی می‌تواند دو مدل موسسه برای نگهداری کودکان داشته باشد که یک مدل آن موسساتی هستند که تاکنون از کودکان به صورت گروهی و در فضایی فیزیکی نگهداری می‌کرد و دسته دوم موسساتی هستند که به آنها موسسات دارای الگوی مراقبت خانواده محور گفته می‌شود؛ این موسسات به جای اینکه دارای یک فضای اشتراکی برای نگهداری کودکان باشند، چند خانواده زیر مجموعه آنها قرار می‌گیرد و خانواده‌های علاقه‌مند همکار این مؤسسات برای مدتی از کودک به طور موقت و تا زمان تعیین تکلیف در مرجع قضایی مراقبت کند.

وی با بیان اینکه شیوه‌نامه آئین‌نامه اجرایی قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست آماده شده است، گفت: طی آئین‌نامه اصلاحی قانون، سه ماه مهلت برای تدوین شیوه‌نامه در نظر گرفته شده است. از همین رو جلسات متعددی با سازمان بهزیستی برگزار شده است، به طوریکه طی هفته­‌های گذشته توافقات ما با سازمان بهزیستی در این زمینه به اتمام رسید و پس از برگزاری جلسات با سایر نهادهای مرتبط آن را اجرایی خواهیم کرد.

کاظمی در پاسخ به این سوال که آیا به دنبال اجرای این آئین‌نامه تعداد مراکز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست کاهش می‌یابد، خاطرنشان کرد: چند نوع موسسه نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست وجود دارد که مدیریت برخی از آنها با بهزیستی و مدیریت برخی از این مراکز با موسسات خیریه است. نگهداری از کودکان و نوجوانان بر اساس سه عامل «سن»، «جنس» و «وضعیت سلامت» در این مؤسسات صورت می‌پذیرد. از جهت سنی کودکان در چهار گروه سنی ۰ تا ۳ سال (شیرخوارگاه)، ۳ تا ۶ سال، ۶ تا ۱۲ سال و ۱۲ تا ۱۸ سال تفکیک می‌شوند. از جهت جنسی هم به دختر و پسر تفکیک می­‌شوند و از جهت وضعیت سلامت، افراد دارای معلولیت در مراکز توانبخشی و مراکز ویژه و کودکان و نوجوانان دیگر در مراکز شبه خانواده و مداخله در بحران نگهداری می‌­شوند. براساس آخرین آمارهای موجود، حدود ۱۰ هزار کودک فاقد سرپرست موثر در این مراکز وجود دارد.

وی با اشاره به فعالیت حدود ۶۴۰ مرکز نگهداری در سطح کشور، گفت: به موجب اصلاح آئین‌نامه، باید تعداد مراکز و ظرفیت نگهداری از کودکان کاهش یابد، البته این موضوع به معنای تعطیلی مراکز نیست، بلکه به معنای پویا شدن این مراکز است. زیرا این مراکز از مرکز نگهداری به مرکز حمایت از اطفال و نوجوانان تبدیل شده و طیف متنوع تری از کودکان در معرض خطر را پوشش خواهند داد. کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، تنها مورد کودکان و نوجوانان در معرض خطر نیستند و لازم است حمایت از سایر گروه‌­های کودکان در معرض خطر هم با استفاده از ظرفیت این مراکز تقویت شود. طبیعی است که با اجرای آئین‌نامه، کودکان برای نگهداری موقت به خانواده‌های متقاضی تحویل داده می‌شوند و پس از دوره نگهداری موقت توسط خانواده میزبان، یا به خانواده اصلی و زیستی بازپیوند می‌­شوند یا اگر کودک خانواده ندارند یا خانواده شایسته نگهداری از کودک را ندارند، تحویل خانواده جایگزین (سرپرست قانونی، قیم، امین موقت) می‌­شوند.

کاظمی در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه آیا روند نگهداری از کودکان توسط خانواده‌های متقاضی نگهداری دائم و موقت بر نوع شکل‌گیری شخصیت کودک اثر منفی نخواهد داشت؟ اینطور توضیح داد: در این زمینه بررسی‌های علمی کافی انجام شده است که نشان می‌دهد نگهداری کودکان در مراکز نگهداری، هر چند نوعی نجات کودک از وضعیت مخاطره آمیز و ایجاد محیط ایمن برای آنان است، اما استعداد وارد کردن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آنان را هم دارد.

دبیر مرجع ملی حقوق کودک با بیان اینکه کودکان باید در آغوش خانواده رشد کنند و رشد آنها در فضای غیرخانوادگی کودکان را دچار اختلال دلبستگی ناایمن، اختلال­های عاطفی، افسردگی و سایر اختلالات و بیماری­های روحی و روانی می می‌کند، به دیگر مزایای نگهداری از کودکان فاقد سرپرست در خانواده‌های شایسته اشاره کرد و گفت: در بهترین مراکز هم تامین نیروی کافی برای مراقبت از کودکان همواره یک چالش اساسی است. بنابراین تعداد مادریاران و مربیان از تعداد مورد نیاز برای کودکان کمتر است، از همین رو مادریاران نمی‌توانند تمامی نیازهای عاطفی و روانی کودکان را تامین کنند. فاصله کم شیفت­ها در برخی مؤسسات، ساعت کاری بالا و فرسودگی شغلی بالای این عزیزان را هم باید به این فهرست اضافه کرد. افزون بر این کودکان در مراکز دلبستگی‌­هایی به مدیران، مادریاران، مربیان، بازدیدکنندگان و همیاران پیدا می­‌کنند و نگهداری در مؤسسه به معنای عدم دلبستگی نیست، به معنای تشتت دلبستگی، بی‌­ثباتی در طرح‌واره‌های عاطفی کودکان می‌­شود.

وی با اشاره به مطالعه جهانی توسط سازمان ملل گفت: در این مطالعه که در سال­های اخیر انجام شده است، کودکان بی­‌سرپرستی که در مراکز مراقبتی نگهداری می‌­شوند را به مثابه کودکان محروم از آزادی(کودکان زندانی) در نظر گرفته  به شدت بر موسسه‌زدایی در نگهداری کودکان تاکید کرده است. حتی مشخص کرده است که کدام کشورها، بیشتر بر نگهداری کودکان فاقد سرپرست در خانواده‌ها تاکید دارند. هرچند که ایران در وضعیت خوبی است، اما با اجرای آئین‌نامه جدید، در ردیف بالاترین کشورها از حیث خانواده مداری در نگهداری کودکان و نوجوانان فاقد سرپرست مؤثر قرار خواهیم گرفت. 

کاظمی در ادامه درخصوص وضعیت نظارت بر نحوه نگهداری خانواده‌های متقاضی از کودکان به طور موقت، بیان کرد: با اجرای مصوبه مذکور، نیروهای بهزیستی از نگهداری آزاد می‌شوند و به سمت مراقبت، نظارت و پایش خانواده‌های متقاضی خواهند رفت؛ امری که هم اکنون باتوجه به کمبود نیرو، دچار چالش است. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که بعد از اجرای طرح، نیروهایی که از خدمت نگهداری آزاد می‌شوند، بر روی نظارت‌ها، خدمات‌رسانی بهتر و ارتقای کیفیت خدمات موجود تمرکز خواهند داشت.