جایی که ۴۰ سال بازدید از آن ممنوع بود

جمهوری ازبکستان کشوری در آسیای میانه است که در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی استقلال خود را به دست آورد. این منطقه از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح مسکونی بود. نشانه‌های زندگی مردم در این دوره زمانی در شهرهای سمرقند، تاشکند و بخارا یافت شده است. در قرن دهم میلادی، منطقه کنونی ازبکستان جزیی از قلمرو سامانیان بود. منطقه کنونی ازبکستان بعدها به ترتیب جزئی از حکومت‌های غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول، تیموری و ازبک شد.

در قرن نوزدهم میلادی امپراتوری روسیه سرزمین‌های خود را گسترش داد و آسیای میانه را تصرف کرد. به این ترتیب ازبکستان بخشی از شوروی شد. ازبکستان، که در کنار جاده تاریخی ابریشم میان اروپا و آسیا قرار دارد، شامل شهرهای باستانی سمرقند و بخارا است که به خاطر معماری باشکوه‌شان شهرت دارند و زمانی از جمله مراکز غنی بازرگانی و فرهنگی جهان بودند. ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه آسیای میانه است و بزرگترین تولیدکننده پنبه در جهان به شمار می‌آید. گاز، نفت و طلا از غنی‌ترین منابعی است که در طبیعت این کشور نهفته است. محصولات صادراتی این کشور شامل پنبه، طلا، انرژی، کودهای معدنی، فلزات آهنی و غیرآهنی، منسوجات، محصولات غذایی، ماشین‌آلات و اتومبیل است.

هرچند کشورهای آسیای میانه چندان برای گردشگران آشنا نیستند و همین ناشناخته بودن این کشورها می‌تواند آن‌ها را برای گردشگران ماجراجو جذاب کند. ازبکستان یکی از غنی‌ترین فرهنگ‌ها را در بین کشورهای آسیای میانه دارد. این کشور به‌طور کامل در خشکی قرار گرفته است و هیچ دسترسی به دریا ندارد. این یعنی در طول زمان، رفت‌وآمد اقوام تاریخی به ندرت در آن اتفاق افتاده است. هرچند این موضوع باعث نشد که در این کشور اتفاقات تاریخی مهمی رخ ندهد. از مهم‌ترین این اتفاق‌ها می‌توان به فتح سمرقند توسط اسکندر مقدونی اشاره کرد. همچنین در قرن‌های هشتم تا نهم میلادی مردم ازبکستان با اسلام آشنا شدند و یکی از مشهورترین پادشاه‌های تاریخ یعنی تیمور لنگ هم در شهر «سبز» در جنوب «سمرقند» به دنیا آمد.

در قرن نوزدهم میلادی روسیه، ازبکستان را تسخیر کرد. پس از جنگ جهانی اول، مقاوت در برابر ارتش سرخ پایان یافت و در ۱۹۲۴ یک جمهوری سوسیالیستی در این کشور تاسیس شد. در دوران شوروی به دلیل تولید «طلای سفید» (پنبه) و غلات، مواد شیمیایی زیادی در این کشور مصرف شد و منابع آبی آن خشک شدند که این امر منجر به سمی شدن زمین و دریاچه‌ی آرال و خشک شدن رودها شد.

یکی از چیزهایی که در مورد ازبکستان دوست‌داشتنی است، مهمان‌نوازی مردم محلی آن است. بسیاری از جوان‌هایی که زبان انگلیسی یا فرانسوی می‌دانند، با پیشنهاد راهنمای محلی به سراغ مهمان‌ها  در هتل‌ها می‌آیند. از مهم‌ترین جاذبه‌های ازبکستان ایستگاه‌های متروی تاشکند است که در دوران شوروی تاسیس شده‌اند،‌ اما بعدها به مدت ۴۰ سال بازدید از این ایستگاه‌ها ممنوع شده بود. متروی تاشکند یکی از دیدنی‌ترین نقاط این شهر است.

شاید از شنیدن این حرف تعجب کنید، اما متروی این شهر سرشار از آثار هنری زیبایی است که هر توریستی را شگفت زده می‌کند. سبک آثار هنری در متروهای این شهر آمیزه‌ای از شکوه هنری شوروی سابق و درک مدرنیته هنرمندان ازبک است. این مترو که در سال ۱۹۷۷ افتتاح شده دارای سه خط و ۲۹ ایستگاه است. هر کدام از ایستگاه‌های متروی این شهر با دیگری متفاوت است و به‌عنوان مثال ایستگاه «کسموناوتلار» با نقاشی‌هایی به رنگ آبی متمایل به سفید، حال و هوای خلبانی و فضایی به ایستگاه داده است. این حال و هوای ایستگاه‌ها هر بیننده‌ای را به گرفتن عکس ترغیب می‌کند، اما حواس‌تان باشد که عکس برداری در مترو تاشکند به‌طور کامل ممنوع است و ماموران پلیس زیادی در هر ایستگاه وجود دارند. پس بهتر است خودتان را به دردسر نیندازید و از تماشای این هنر ناب تنها لذت ببرید. ساعت کاری مترو تاشکند از شش صبح تا نیمه شب است.

زرق و برق غیرمنتظره از این تصاویر منتشر شده (با اجازه دولت این کشور) از ایستگاه متروی تاشکند که هرگز دیده نشده، ممکن است به اندازه کافی دلیل خوبی برای گردشگران باشد تا به پایتخت شهر ازبکستان و  ایستگاه‌های زیرزمینی متروی آن سری بزنند. پس از ۴۰ سال ممنوعیت، سرانجام تصاویری از ایستگاه‌های معروف متروی تاشکند رونمایی شد. قدیمی‌ترین مترو آسیای میانه، شاهکاری از سکوهای تزئینی، ستون‌های شیشه‌ای و تونل‌های بسیار بزرگ است که به راحتی می‌تواند هر بازدیدکننده‌ای را غافلگیر کند. سه خط متروی ساخته شده در سال ۱۹۷۷ در تاشکند به‌عنوان محل نظامی تعیین و به پناهگاه بمب هسته‌ای تبدیل شد. همین موضوع باعث شد که اقدامات امنیتی شدیدی درباره آن‌ها وضع شود و افراد غیرنظامی حق ورود به این مکان را نداشتند و به‌طور کلی کسی اجازه عکس گرفتن هم نداشت. اما هنگامی که این ممنوعیت در ماه جولای امسال لغو شد، بازدید‌کنندها توانستند آثار هنری را در دوربین‌های خود ثبت و برای کل جهان مخابره کنند.

عکاس معروف ازبکی به نام «آموس چاپل» (Amos Chapple) با دیدن هنر تلفیق سبک‌های زینتی سکوها و دیوار ها بسیار تعجب کرده است و در این باره می‌گوید:

این ایستگاه‌ةای مترو یک تنوع هنری هستند؛ چاشنی‌های مختلفی از هنر در این ایستگاه‌ها وجود دارد.

ترکیب عناصر هنری دوران شوروی با طرح‌های اسلامی و حتی باستانی، شکل‌های زاویه‌دار و لبه‌های تیز همگی بیانگر استحکام، عظمت و قدرت امپراتوری روسیه، هستند. همچنین خطوط موجی شکل، رنگ‌های کوبالت اغوا کننده و رنگ زمردی از نوع عربی هم این زیبایی‌ها را دو چندان کرده است. این هم‌گرای خیره‌کننده ناشی از تاریخ پیچیده ازبکستان و دولت‌های متنوع آن دارد؛ دولتی‌هایی که به نوبت اداره کشور ازبکستان را در دست داشته‌اند. در هزاره اول قبل از میلاد مسیح، تاشکند یکی از بزرگ‌ترین شهرها در امتداد جاده ابریشم و بندری مهم در مسیر تجارت باستانی از شرق آسیا تا امپراتوری روم بود.

وضعیت آن به‌عنوان یک تقاطع فرهنگی منجر به ایجاد از تغییرات در نظام‌های حکومتی آن شد. زمانی که مسلمانان در قرن هفتم و هشتم میلادی منطقه را فتح کردند، موجی از اعتقادات اسلامی را معرفی به این منطقه معرفی کردند که نفوذ کامل بیش از ۱۰۰۰ طول کشید؛ اما زمانی که روسیه در اواخر دهه‌ی ۱۸۰۰ میلادی این شهر را تصاحب کرد همچنین در زمانی که بلشویک ها در سال ۱۹۱۷ سرزمین‌های مجاور ازبکستان را هم فتح کردند،‌ این کشور بیشتر به سمت یک موضع سکولار حرکت کرد و هر گونه اعمال مذهبی از جانب دولت تحت حکومت شوروی، ممنوع شد. به‌عنوان بخشی از اقدامات ضد دینی بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌ها بسته شد. بسیاری از افراد و مکان‌های مذهبی مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. سپس بخش بزرگی از ساختمان‌های اسلامی به علت زلزله سال ۱۹۶۶ به ویرانه‌ای تبدیل شدند که هرگز برای بازسازی مجدد آن‌ها اقدامی صورت نگرفت.

این لایه‌بندی رویدادهای تاریخی، تنوع‌های حاکمیتی، ادیان مختلف و ارزش‌های هنری است که تنوع هنری متروی تاشکند را به وجود می‌آورد. با وجود ورودی‌های بتنی و راهرو‌های ساده این ایستگاه‌های مترو، نمای داخلی حیرت‌آوری دارند. تزیینات ساخته شده از شیشه، سرامیک، پلاستیک، سنگ مرمر، فلز و مرمر سفید توسط هنرمندان محلی؛ هر کدام سبک و الگو‌های خاص خود را دارند. زمانی که اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ به‌عنوان بخشی از فرآیند «تجزیه» منحل شد چندین مرکز تحت کنترل آن تغییر نام دادند که یکی از آ‌ن‌ها کشور ازبکستان بود. همچنین بعد از فروپاشی شوروی، در کشور ازبکستان هنر از جنبه تبلیغاتی و ایدئولوژی کمونیستی به شدت دوری می‌کرد، برای همین بازدید از این ایستگاه‌های مترو که نمادی از قدرت شوروی بود به‌طور کلی ممنوع شد.

چپل در این باره می‌گوید:

 شاید به دلیل فاصله گرفتن مقامات ازبکستان از مسکو و بوروکرات‌های کمونیست، تکریم این ایستگاه‌های مترو که یادگاری از دوران شکوه و جلال کمونیسم بود، ‌اهمیت چندانی در ذهن حاکم‌‌های جدید نداشت. اما این بنا بیشتر تحسین کننده مردم ازبکستان و تاریخ غنی آن بود. پروژه‌ای مانند این در کل سرزمین شوروی وجود نداشت.

ایستگاه متروی «پاختاکور» (Paxtakor) موزاییک‌هایی به رنگ آسمانی با گل‌های پنبه‌ای با ساقه‌های نارنجی را نشان می‌دهد که به یکی از صنایع اصلی ازبکستان اشاره دارد. در مرکز دیگری، آرایش‌های گل‌دار با شکوه از گچ و مینا،‌کل دیوار را از کف تا سقف تزیین می‌کند. ایستگاه «کوسموناتلار» (Kosmonavtlar) احتمالا مشهورترین ایستگاه تاشکند است. در دیوارهای این ایستگاه دستاوردهای علمی کشور به همراه پرتره‌های فضانوردهای معروف و کسانی که در شکوه و جلال علمی شوروی نقش داشتند روی دیوارهای رنگی به تصویر کشیده شده است. طرح‌هایی که نشان می‌دهد شوروی چه تاثیری روی علم و دانش بشری داشته است.

در این ایستگاه هنر خاص دوران شوروی با تجلی هنر اسلامی به منظور ایجاد زیبایی منحصر به فرد از هنر ازبکی، به خوبی با یکدیگر ترکیب شده است. لغو ممنوعیت عکاسی از این ایستگاه‌ها که به تازگی رخ داده است، نشان دهنده حرکتی متفاوت از آن چه که رئیس جمهور پیشین اسلام کریموف در سر داشت،‌ دارد. در حال حاضر، دولت رئیس جمهور شاوکت میرضیایف که در سال ۲۰۱۶ انتخاب شده، امیدوار است دیگر کشورهای جهان را تشویق کند تا ثروت فرهنگی و تاریخ دقیق ازبکستان را درک کنند.

اصلاحات اخیر میرضیایف نشان دهنده یک مرحله جدید و امیدوار کننده پس از دهه‌های انزوا طلبی و حکومت اقتدارگرا در ازبکستان است. دولت جدید در گردشگری  به دنبال فرصتی برای رشد کشور است و برنامه جدید ویزای آسان‌تر ازبکستان به راحتی می‌تواند این برنامه‌ها را عملیاتی کند. در سیاست‌های جدید دولت ازبکستان گرفتن ویزا از در کشورهای اروپایی و کشورهای همسایه آسان‌تر شده است. در حالی که بیشتر توریست‌های تاشکند از داخل ازبکستان می‌آیند، ۲ میلیون گردشگر خارجی هم هر ساله از این کشور دیدن می‌کنند. این تعداد بازدیدکننده برای کشوری به بزرگی ازبکستان هنوز کم است. برای همین دولت جدید همچنان تشویق‌های بیشتری در نظر گرفته است تا تعداد بازدیدکننده‌ها بیشتر شود. شاید برای گردشگرهایی که به تازگی ویزای ازبکستان را گرفته‌اند بازدید از ایستگاه‌های متروی زیرزمینی تاشکند بهترین مکان برای آغاز بازدید ازبکستان باشد.