سه گانه آب، درخت و چارتاقی جوهر فضاهای ایرانی

به گزارش تیتر شهر ؛ در این مراسم سید امیر منصوری مولف کتاب سه گانه منظر ایرانی در خصوص این کتاب اظهارداشت: کتاب سه گانۀ منظر ایرانی، اولین یادداشت‌های من و خانم دکتر جوادی است. البته آن زمان مقوله‌ای به عنوان کتاب مطرح نبود. صرفاً بحث و گفت و گویی بود درخصوص فضاهایی که می‌دیدیم و نکاتی که در حین تحصیل و سفر بدست می‌آوردیم و اولین یادداشت‌ها به ۲۰ سال پیش برمی‌گردد. در فضاهای مختلف نکات مشترک را مشاهده می‌کردیم وعلی رغم تغییرات، به یک جوهر دست پیدا کردیم. به عنوان مثال در اماکن مقدس آبنماهایی وجود دارد که در کنار این آبنماها، درختی نیز است و تدریجاً مشاهده کردیم که این درخت خود موضوعیت پیدا می‌کند و مورد توجه است. حتی درخت در برخی اماکن در غیاب آب وجود دارد.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: به تدریج به یک پدیده دوگانه معتقد شدیم که همیشه این دو عنصر در فضاهای ایرانی حضور داشتند. سپس به عنصر سوم رسیدیم که آن یک بنای معماری یا چارتاقی بود که در جوار دو عنصر آب و گیاه ساخته می‌شد و این مجموعه را کامل می‌کرد که البته سومی گونه‌های مختلفی داشت. وقتی تمرکز کردیم، به یک الگویی رسیدیم که اسمش را سه‌گانه گذاشتیم و متوجه شدیم که این سه‌گانه در همه جا وجود دارد و کم کم به این نتیجه رسیدیم که “سه‌گانه” جوهر فضای ایرانی است.
وی افزود: ما متوجه شدیم الفبای فضا، این سه عنصر است. نمونه‌ها را جمع‌آوری کردیم و مصاحبه‌ و گفت و گوهای زیادی انجام دادیم. نتیجه آن با کمک چند نفر از دوستان از جمله خانم‌ها رحم دل و مخلص تبدیل به این کتاب شد.
در ادامه شهره جوادی، دیگر مولف کتاب سه‌گانه منظر گفت: من از دو جنبه روی این موضوع حساس شدم. یکی جنبه موضوعی این اماکن مقدس و مشابهت داستان‌هایی که درخصوص اماکن مقدس می‌گویند است که در تمام آنها آب و درخت و یک شخصیت مقدس وجود دارد و این داستان در اماکن مقدس تمام دنیا مشابه است. دیگر اینکه تمام این داستان‌ها در ایران بر می‌گردد به پیش از زرتشت و اینکه در دوره اشکانی و ساسانی نیز مشاهده می‌کنیم که چارتاقی‌ها، کاخ‌ها و یا معابد، کنار آب یا سراب شکل گرفته‌اند و همین الگوی معماری و منظر مذهبی، پیش از اسلام در باغ، خانه و کاروانسرای ایرانی نفوذ پیدا می‌کند. پس یک تفکر مقدس در تفکر جدید دگردیسی پیدا می‌کند و تا امروز ادامه دارد.
ایرج اعتصام نیز با بیان اینکه این روزها کتاب زیاد چاپ می شود اما در زمینه منظر تعداد بسیار کم است و کتاب‌های در دسترس، تکراری و یا کپی هستند گفت: این کتاب علاوه بر تازگی و اصالت، بسیار خوب تنظیم شده و کتابی است که هم از لحاظ تصویری و هم نوشتاری شما را در خود غرق می‌کند. ما در حوزه منظر بویژه منظر ایرانی مطالب کمی تهیه کردیم اما این کتاب به گونه‌ای است که هر بخش آن می‌تواند مبنای یک تحقیق مفصل قرار بگیرد. برخوردی که در این کتاب با سه گانه شده بسیار خوب است و قویا توصیه می کنم این کتاب را ترجمه کنید.
در ادامه ناصر براتی، دیگر سخنران این مراسم بیان کرد: دهه‌های متوالی است که ما وارد مدرنیسم شدیم و تمام فرهنگ تاریخی خود را کنار گذاشتیم. بعد از گذشت ۷۰ سال از ورود مدرنیسم به ایران به جای اینکه به یک جمع‌بندی برسیم، دوباره برگشتیم به اینکه در گذشته چه داشته‌ایم. این موضوع هم هشداردهنده و هم تاسف‌آور است. البته موجب خوشحالی، چراکه ما به اینجا رسیدیم که نمی توانیم از گذشته خود جدا شویم. مثلا بعد از ۷۰ سال که به تبعیت از غربی‌ها چمن را به ایران آوردیم اکنون به این نتیجه رسیدیم که چمن را ممنوع کنیم و به نوعی سرگردانی دچار شدیم.
طراحی شهری ما سال‌های سال است که حرفی برای گفتن ندارد
این استاد دانشگاه تصریح کرد: این کتاب شروع یک فرآیند است برای اینکه ما زبان فضای خود را پیدا کنیم. طراحی شهری ما چندین سال است که حرفی برای گفتن ندارد و هیچ اثری از طراحی شهری ما در کشور دیده نمی‌شود. این به دلیل گم‌شدگی و رخوت‌ورزی است که در ایران اتفاق افتاده است. ما بعد از این همه سال تجربه شهرسازی، فقط شهرسازی غربی را در کشور اجرا کرده‌ایم چراکه خود ایده‌ای نداشته‌ایم.
براتی با اشاره به صدماتی که به فضای سبز شهرها وارد شده است اظهار داشت: درختان از دست مردم در امان نیستند چرا که مردم هرجا می‌توانند درختان را قطع می‌کنند؛ در حالیکه در گذشته مردم ما از درختان محافظت می‌کردند. جدایی شدیدی بین انسان، محیط و فرهنگ ایجاد شده است و این مساله بدلیل اینست که ما زبان معماری مدرن را متوجه نشدیم و مردم از محیط خود منفک شدند. اکنون ما به این نتیجه رسیدیم که درگذشته اسراری وجود داشته که هزاران سال درختان را حفظ کرده و نسل به نسل منتقل شده است.
وی اضافه کرد: پس اسرار و کدهایی در گذشته وجود داشته که باید رمزگشایی شود و این رمزگشایی می‌تواند راه‌حل تازه‌ای باشد تا مجموعه‌ای از ضوابط و قواعدی ایجاد شود برای جانشینی تفکر مدرن. ما نباید به دنبال پست مدرن باشیم! مردم باید این زبان را بفهمند تا تبدیل به فرهنگ شود و تداوم پیدا کند.
آنچه باعث شکل‌گیری اماکن مقدس شده خرافات نیست
احمدعلی فرزین، نیز با بیان اینکه بجز این عناصر سه گانه یک بعد دیگر هم وجود دارد آنهم بعد معنایی است گفت: به عنوان مثال در انتخاب نوع درخت هم ممکن است مفهومی وجود داشته باشد و این جای تفحص دارد. باور من اینست که آنچه باعث شکل‌گیری اماکن مقدس شده خرافات نیست. شاید در گذر زمان تبدیل به خرافات شده باشد اما شکل‌گیری اماکن مقدس در ایران به دلیل درکی است که ایرانیان از آفرینش داشتند و مکانی برای ستایش از داده‌های خداوند است که به تدریج به صورت اماکن مقدس شکل گرفته است.
وی با اشاره به کتاب سه گانه منظر افزود: عناصری که در این کتاب نام برده شده، عناصری آشنا با فرهنگ ایرانی است. باغ نیز در فرهنگ ایرانی یک مفهوم است و صرفاْ کالبد نیست.
شیبانی مهمان دیگر مراسم گفت: ما درخصوص باغ به یک چرخه هجو افتاده‌ایم و حرف‌هایی می‌زنیم که منطق پشت آن نیست و من تعجب می‌کنم که نمی‌توانیم فرهنگ خود را پاس بداریم.
وی ادامه داد: فصل مشترک ادیان مختلف دوگانه آب و گیاه است و موافق گذاشتن معماری در کنار آن نیستم. همه ادیان قبول دارند که طبیعت را خدا خلق کرده فقط با دو نظریه متفاوت؛ اسلام معتقد است طبیعت قوانینی دارد که ماوراء طبیعت است. یعنی قبل از اینکه طبیعت درست شود، قوانین آن بوده است و ما در قرآن آیاتی داریم که به کتاب مکنون اشاره می‌کند که قوانین طبیعت در آن نوشته شده است و سپس طبیعت خلق شده است. اما افلاطون می‌گوید قوانین طبیعت بعد از طبیعت نوشته شده‌اند اما هر دو معتقدند که طبیعت دارای قوانین است و انسان به دنبال عواملی است که در طبیعت وجود دارد، چرا که آن را می‌شناسد و می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند. ارتباط که برقرار کرد می‌تواند درکش کند.
ایرانی‌ها در باغ‌سازی با معنا حرکت می‌کنند
شیبانی افزود: ما با شناخت عوامل طبیعی و شناخت آن باغ می‌سازیم و غربی‌ها فقط با فرم، باغ می‌سازند. ما با معنا حرکت می‌کنیم، پس ورود معماری آن را مخدوش می‌کند و ایرانی‌ها برای ساختن باغ از فرهنگ خود استفاده می‌کنند.
فرنوش مخلص از تدوین کنندگان کتاب مذکور نیز گفت: فضای دلنشین ایرانی مربوط به همین سه گانه است که در دوره‌های مختلف،کارکرد توامان معنایی، عملکردی و زیبایی‌شناسی داشته و مفهوم آن در دوره‌های مختلف بسته به ساختار اندیشه و فرهنگ آن زمان بوده است.
سمانه رحمدل دیگر تدوین کننده این کتاب گفت: یک نکته مهم اینست که بدانیم و به دانشجویانی که در وادی منظر نیستند توضیح دهیم که آنچه در اماکن مقدس وجود دارد خرافات نیست بلکه فرهنگ عمیق چندهزار ساله است و امیدوارم این کتاب وارد دانشگاه‌ها شود.
به گمان محققان این کتاب، منظر ایرانی به مدد وجود ۳ عنصر آب، درخت و چارتاقی، گونه‌ای خاص از فضا را می‌آفریند که هویت و حس واحدی را به کلیت معماری در انواع و دوره‌های مختلف می‌بخشد. تکرار این رویه در طول تاریخ به پدید آمدن زیبایی‌شناسی فضای ایرانی انجامیده است که پس از اسلام نیز به دلیل عدم تعارض با باورهای نو و قابلیت تفسیر نوین از آن، بر مبنای اندیشه اسلامی ادامه یافته و ساخت انواع معماری را متأثر ساخته است. از این‌رو می‌توان پیش‌بینی کرد در صورت تداوم منطق زیباشناسانه فضای ایرانی در نمونه‌های امروزین، دستیابی به فضای ایرانی در عصر حاضر که حس تداوم هویت ایرانی را در مخاطب زنده کند، امری ممکن خواهد بود.