یک روحانی؛ آخرین بازمانده آلاچیق‌سازی ترکمن

به گزارش تیترشهر : مُلا علی پَنق هفت سال درس طلبگی خوانده است و فقط از راه ساخت آلاچیق سازی سنتی، نان درمی‌آورد؛ نانی که خودش معتقد است، بخور و نمیر است اما با این حال شکر خدا از زبانش نمی‌افتد.

آخرین آلاچیق ساز سنتی ترکمن در کنار خانه‌اش نان درمی‌آورد. خانه‌اش حیاط ندارد. یعنی هیچکدام از خانه‌های آن منطقه حیاط ندارند. ویژگی محل زندگی مردم آنجا به بدون حصار زندگی کردن است. ملا علی هم ابزار کارش را کنار دیوار خانه‌اش که رو به کوچه است، گذاشته و هر روز زیر سایه‌بانی که درست کرده، کار می‌کند و زمستان‌ها که هوا سرد می‌شود بخاری هیزمی را هم روشن می‌کند.

تکه‌هایی از آجرهای خشتی دیوار تاریخی گرگان را در کف کارگاه او هم می‌توان پیدا کرد. جایی کنار سقف قدیمی آلاچیق‌هایی که برای تعمیر آورده‌اند. بسیاری از مردم قدیم آن منطقه، خانه‌هایشان را با آجرهای دیوار گرگان ساخته‌اند که از نظر آنها این موضوع عجیبی نیست.

به اعتقاد خودش نمی‌تواند فارسی را خیلی خوب حرف بزند اما هر مهمان سرزده‌ای صدایش بزند، حتی اگر سر سفره غذا باشد، بلند می‌شود و به هر شیوه‌ای که بتواند تلاش می‌کند، مهمان‌نوازی‌اش را به خوبی به‌جا بیاورد. «پَنق» به زبان ترکمن یعنی گنجشکی که می‌توان آن را خورد. این معنای فامیلی مُلا علی است که خودش تعریف می‌کند. گنجشک‌هایی که دیگر منقرض شده‌اند و وجود ندارند.

او کارش را از پدر و عمویش به ارث برده و حالا آخرین بازمانده از سازنده آلاچیق‌های سنتی ترکمنی شده که به عنوان میراث ناملموس کشور ثبت و ماندگار شده است. خانه‌هایی که بر اساس علم منجمان شکل گرفته‌اند و کارکردشان برای نشان دادن ساعت و تقویم را همچنان حفظ کرده‌اند اما دیگر به کار نمی‌آیند.

پدر و عموی ملا علی شیوه ساخت این آلاچیق‌ها را از استادان بنام این کار یعنی «طاهر» و «حاج گَلدی» یاد گرفته بودند. پیش از او حدود هشت خانوار در این منطقه زندگی می‌کردند که آلاچیق‌های سنتی ترکمن را می‌ساختند. قبل از آنکه کمونیست‌ها مرز روسیه را ببندند، بسیاری از آنجا با دو شتر به این منطقه می‌آمدند و یک خانه را با خودشان بار می‌کردند و می‌بردند.

از آن هشت خانوار، سه خانوار باقی می‌مانند که پدر و عموی ملا علی دو نفر از کسانی بودند که آلاچیق سازی به شیوه سنتی را می‌دانستند. حالا تنها کسی که این کار را یاد گرفته و باقی مانده ملا علی است و بعد از او دیگر کسی نیست که این کار را انجام دهد؛ البته افرادی که آلاچیق‌های ترکمن را با آهن بسازند کم نیستند اما آن چیزی که به این میراث اصالت می‌دهد، شیوه سنتی این خانه‌ها است.

به گفته او در زمان رضا شاه برای آنکه اهالی ترکمن که عشایر بودند را یک‌جا نشین کنند، آلاچیق‌هایشان را به آتش می‌کشند. پیش از آن ترکمن‌ها به شیوه عشایر زندگی می‌کردند و خانه‌هایشان را روی شتر و اسب‌ می‌گذاشتند و جا به جا می‌کردند.

ملا علی ۵۰ سالش است و سه فرزند دارد که هر از گاهی در کارگاه کنار پدرشان چرخی می‌زنند اما برای اینکه کار را یاد بگیرند زیادی کوچک هستند. او شاگرد هم ندارد؛ یعنی کسی داوطلب یادگیری نیست. یکی دو نفری هم برای کار مراجعه کردند اما وقتی دشواری آن را دیدند دوام نیاوردند و کار را رها کردند.

اگر کسی در استان گلستان بخواهد یک آلاچیق سنتی داشته باشد، سراغ ملا علی را می‌گیرد. خانه‌هایی که به دست او ساخته شده و تا کشورهایی مثل کانادا، ژاپن و فرانسه هم رفته است اما خودش چیزی با چشمانش ندیده، آنهایی که خانه‌ها را خریده‌اند و به این کشورها بردند برایش تعریف کرده‌اند.  

ساخت یک آلاچیق ۲۰ روزی طول می‌کشد و برای تهیه مواد اولیه آن یعنی چوب، نمد و پوست شتر باید دو میلیون و نیم هزینه کرد اما چون زحمت زیادی دارد، هر خانه حدود ۶ میلیون و نیم قیمت دارد و فروخته می‌شود اما حالا مشتری‌های آنچنانی ندارد و شاید ملا علی در یک سال سفارش ساخت هشت خانه را بگیرد.

آخرین بازمانده آلاچیق سازی ترکمن به شیوه سنتی برخی از ابزارهای کارش مثل «خُرَک» را از الگوی قدیم درست کرده است. الگوی ساخت هر خانه را روی زمین می‌کشد و بنا بر هر سایزی که به او سفارش داده‌اند، کارش را شروع می‌کند. خانه‌ها از چهار تکه ساخته می‌شوند، برای دیواره‌ها نیاز به ۱۶۵ تکه چوب و برای سقف باید ۲۴ تکه چوب در نظر گرفته شود. چوب‌های دیواره را به وسیله پوست شتر به هم وصل می‌کند و برای سقف هم از نمد استفاده می‌شود.  

اما ساخت آن به همین سادگی هم نیست. باید برای ساخت چوب‌های دیواره و سقف، آنها را در آتش کوره که به صورت نرمال درآمده است گذاشت. چوب‌های خیس را حدود یک ساعت داخل کوره می‌گذارد تا انعطاف پذیر شود و خم کردن هر کدام حدود هشت دقیقه زمان می‌برد.

ملا علی خانه‌های قدیمی را هم تعمیر می‌کند. برخی از این خانه‌ها را پدرش درست کرده و او باید آنها را تعمیر کند تا همچنان هنر دست پدرش به یادگار بماند. برخی از دست ساخته‌های پدر او  همچنان در شهر گنبد استفاده می‌شود.

ترکمن‌ها به آلاچیق‌های سنتی‌شان «یورت» یا «اُوی» می‌گویند که برای ساخت آنها از چوب درخت عَرعَر یا سقز استفاده می‌شود و این چوب‌ها را از منطقه کردکوی می‌آورند. چوب‌ها باید بعد از آنکه بریده شدند، استفاده شوند در غیر این صورت خشک شده و دیگر به کار نمی‌آیند و فقط به درد هیزم می‌خورند. چوب‌های تَر باید خم و با استفاده از الگوی قدیمی ساخته ‌شوند.

ملاعلی برای تهیه چوب مشکل دارد زیرا این درخت در جنگل رشد می‌کند و قطع آن خلاف قانون است. او هم چوب لازم برای این کار را از کسانی که زمین شخصی دارند و این درخت را می‌کارند، می‌خرد. میراث فرهنگی هم در این زمینه هیچ حمایتی نمی‌کند.  

آخرین بازمانده آلاچیق‌سازی ترکمن حتی بیمه هم ندارد و از این که کسی از میراث فرهنگی به او سر نمی‌زند تا حالش را بپرسد، گله دارد و می‌گوید: البته چند بار قول‌هایی دادند که می‌آیند تا وضعیت کارگاهم را ببینند اما نیامدند.  او که اهل تسنن است، با وام گرفتن هم مشکل دارد زیرا باید بابت پولی که می‌گیرد سود پرداخت کند و طبق توصیه قرآن این کار صحیح نیست اما با وامی که به شکل قرض الحسنه باشد، مشکلی ندارد.

ملا علی معتقد است شیوه سنتی آلاچیق سازی ترکمن در حال نابودی است و در آینده افرادی که می‌خواهند این خانه‌ها را بخرند باید آلاچیق‌هایی به شیوه آهنی تهیه کنند. مشابه خانه‌های سنتی ترکمن را اهالی ازبکستان و ترکمنستان هم می‌سازند اما سقف خانه‌های آنها شیب بیشتری دارد و متقاضیان این خانه‌ها بعد از آنکه کسی در ایران نباشد تا آن را بسازد باید به این کشورها مراجعه کنند.