این که چرا افغانستان هیچ‌گاه حاضر نشده به درستی تعهد خود نسبت به حق‌آبه را اجرایی کند مقوله‌ای است که دلایل مختلفی را برای آن ابراز داشته‌اند که هیچ وقت مورد پذیرش ایران نبوده است، در حال حاضر نیز علی رغم تاکید ایران بر اجرایی کردن معاهده ۱۳۵۱ مبنی بر تامین حق‌آبه ایران از سوی افغانستان و اذعان مقامات طالبان بر تعهد خود،، اما هیچگونه اقدام عملی و اجرایی از سوی هیات حاکمه افغانستان مشاهده نشده است.
کاظمی قمی: اگر طالبان، آب باشد و ندهند برای دولت جمهوری اسلامی ایران آن وقت حجت تمام است که این مساله جزو حقوق اساسی ملت ایران است و چگونه باید عمل شودحسن کاظمی قمی، نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان و سرپرست سفارت کشورمان در کابل معتقد است باید در طی مدت یک ماه این اتفاق بیفتد و طالبان به تعهد خود عمل کند. او همچنین می‌گوید اگر طالبان به آنچه می‌گویند آب، باید در چارچوب معاهده ۱۳۵۱ بدهند، اما اگر آبی وجود داشته باشد و ندهند باید پاسخگوی ندادن آن باشند.
به گفته وی؛ مقامات طالبان می‌دانند اگر بخواهند در این کشور یک حکومت با ثبات و قوی که در بردارنده همه نمایندگان مردم باشد و این کشور به سمت ساخت، ثبات، استقلال، تمامیت ارضی و شکوفایی برود باید تعامل سازنده با همسایگان داشته باشند، لذا متوجه این قصه هستند؛ لذا این که اگر طالبان، آب باشد و ندهند برای دولت جمهوری اسلامی ایران آن وقت حجت تمام است که این مساله جزو حقوق اساسی ملت ایران است و چگونه باید عمل شود.
در همین راستا نمایندگان استان سیستان و بلوچستان مطالبات خود در زمینه تامین آب و مشکلات استان را به طور جد مطرح و در جلساتی با مسئولان مربوطه به ویژه رئیس دستگاه دیپلماسی خواستار شدند. در جلساتی که برگزار شد پیشنهادات مختلفی از جمله تشکیل کمیته‌ای متشکل از نخبگان استان برای حل معضلات سیستان و بلوچستان و نیز پی‌گیری تشکیل نشست‌های کمیساران آب بین ایران و افغانستان مطرح شد.
حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان نیز با اشاره به پی‌گیری مستمر نمایندگان استان، موضوع حق‌آبه هیرمند را از وظایف ذاتی وزارت امور خارجه بر شمرد و تاکید کرد که با جدیت این مساله دنبال می‌شود. وی همچنین بیان کرد که مقامات هیات حاکمه افغانستان پایبندی خود را نسبت به حق‌آبه ایران به ما اعلام کرده‌اند و انتظار جدی داریم که به نشانه التزام به قرارداد‌های بین‌المللی و پایبندی به حسن نیت در این زمینه کوتاهی نکنند و شاهد ورود آب به استان باشیم.
ابوالفضل ظهروند، سفیر پیشین ایران در افغانستان در این ارتباط معتقد است: دیپلماسی آب جایگاهی در مسائل تصمیم گیری‌ها ندارد و این رویکرد چه در دوره طالبان و چه قبل از آن وجود داشته، لذا باید بازنگری جدی در حوزه دیپلماسی در این منطقه داشته باشیم تا مساله آب بتواند حل شود.
این دیپلمات پیشین کشورمان همچنین پیشنهاد کرد: نوع نگاه و سرمایه گذاری در سیستان و بلوچستان هم باید تغییر کند به فرض اینکه آب از افغانستان هم به این سمت نیاید باید چه کار کنیم؟ ما باید به جای زمان از دست دادن مدیریت بهینه آب را در استان عملیاتی کنیم و از سایر ظرفیت‌ها استفاده کنیم و به این سمت برویم که شبکه سراسری آب داشته باشیم و چه بسا انتقال آب از دریای عمان هم بتواند کمک کننده باشد.
آب، اهرم فشار توسط افغانستان به ایران است، البته این نوع نگاه از سوی هیات حاکمه افغانستان، مختص طالبان نیست در دولت‌های گذشته نیز چنین دیدگاهی وجود داشته است
به نظر می‌رسد مساله آب برای حاکمان افغانستان به‌عنوان اهرمی جهت فشار به ایران است تا از این طریق بتوانند خواسته‌های خود را عملی کرده و در عین عمل نکردن به تعهدات خود و معاهده بین‌المللی است، امتیازگیری هم داشته باشند. البته این نوع نگاه از سوی هیات حاکمه افغانستان مختص طالبان نیست در دولت‌های گذشته این کشور نیز چنین نگاهی وجود داشته است.
امیر خان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه امارت اسلامی افغانستان نیز اخیرا طی گفت‌وگویی با رسانه‌ها، با تاکید بر عزم این کشور برای توسعه همکاری با جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که طالبان حق‌آبه ایران را به رسمیت می‌شناسد و ما هرگز خواستار مشکل برای این کشور همسایه خود نیستیم.
وی همچنین تاکید کرد که این کشور هرگز خواهان چالش در حوزه آب و کمبود آن برای ایران نیست و حق‌آبه طرف ایرانی را قبول داریم. امیدواریم امسال شاهد بارندگی‌های بیشتری باشیم و این خیر و برکت باعث افزایش ذخایر آبی و تامین نیاز هر دو کشور ایران و افغانستان شود.
همچنین وزیر امور خارجه کشورمان بار دیگر در گفتگو با سرپرست وزارت خارجه افغانستان بر پایبندی هیات حاکمه افغانستان بر حق‌آبه ایران تاکید کرد و رها سازی آب از سوی افغانستان و تامین حق‌آبه ایران به صورت عملی را مطالبه جدی ایران دانست.
با توجه به مطرح شدن این موضوع و پیگیریهای وزارت امور خارجه ناصر کنعانی سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در نشست با خبرنگاران تاکید کرد که در بحث پی گیری حق‌آبه ایران از هیرمند کوتاه نیامده‌ایم و این موضوع را در ابعاد حقوقی، فنی، سیاسی و تکنیکی پی‌گیری می‌کنیم. ضمن این که طرف افغان به اصل حق‌آبه ایران از هیرمند اذعان دارد.
به گفته وی، هیات حاکمه افغانستان در مورد این که چرا حق‌آبه ایران را نمی‌دهند دلایل و معذوراتی را مطرح می‌کنند که برای ما این دلایل و معذورات قانع کننده نیست و تاکید داریم که باید طرف افغان به تعهدات خود در این زمینه عمل کند.
رئیس جمهور: به حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم حق‌آبه مردم سیستان و بلوچستان را بدهند، حاکمان افغانستان اخطار من را جدی بگیرد، حق‌آبه حق مردم سیستان و بلوچستان استمساله حق‌آبه هیرمند به اینجا و گفت‌وگوی مقامات دو کشور ختم نشد، به اندازه‌ای این مساله اهمیت دارد که حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشورمان در جریان سفر به استان سیستان و بلوچستان خطاب به مقامات افغانستان اظهار داشت که به حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم حق‌آبه مردم سیستان و بلوچستان را بدهند. اگر کارشناسان ما کمبود آب را تایید کنند حرفی نداریم وگرنه اجازه نخواهیم داد که حق مردم ما تضییع شود. دولت مصمم است حق مردم کشور را در هر کجا که باشد بگیرد. حاکمان افغانستان اخطار من را جدی بگیرند حق‌آبه هیرمند حق مردم سیستان و بلوچستان است.
واکنش قاطع و صریح ایران از سوی رئیس دستگاه اجرایی کشور به گونه‌ای بود که موجب شد تا ساعاتی بعد از آن طالبان واکنش نشان داده و با فرافکنی و با این ادعا که مقامات ایرانی ابتدا باید معلومات خود را در مورد آب هلمند (هیرمند) تکمیل نمایند، از ایران خواسته درخواستش را با الفاظ به زعم آنها مناسب مطرح کند.
در عین حال امارت اسلامی افغانستان در بیانیه خود تاکید کرد که امارت اسلامی یکبار دیگر تعهد می‌دهد که با در نظر داشتن موافقت نامه آب هلمند (هیرمند) تمام تلاش خویش را انجام می‌دهد که آب تعهد شده به مردم ایران برسد.
در همین زمینه حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نسبت به واکنش طالبان به اخطار رئیس‌جمهور برای عمل به تعهدات خود در زمینه آب، در صفحه توییتر خود نوشت: در ماه‌های اخیر مکررا از ملامتقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواستم طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل کنند و امکان بازدید هیات‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند، که نکردند. سیستان از خشکسالی رنج می‌برد. ملاک بود و نبود آب، بازدید فنی و عینی است و نه صدور بیانیه سیاسی.
فرزاد رمضانی، بونش پژوهشگر ارشد مسائل افغانستان با اشاره به اینکه اختلاف جدی میان رهبران طالبان در مساله آب وجود دارد، تاکید کرد: اگر مذاکرات جدی تری انجام شود و حاکمان افغانستان یک رویکرد جدی از سوی تهران و اهرم فشار را ببیند، مسلما مقامات طالبان در این زمینه کوتاه می‌آیند و حاضر می‌شوند مبتنی بر توافقنامه پیشین سال سهم آبی ایران را واگذار کنند.
این کارشناس مسائل افغانستان همچنین بیان کرد: موضوع دیگر این است طالبان تلاش می‌کند از مساله آب به عنوان اهرم امتیازگیری در ارتباطش با ایران استفاده کند و در زمان مناسب امتیاز بگیرد. آنچه به نظر می‌رسد علی رغم گفتگو‌هایی که تهران در مساله آب انجام داده ما رفتار منفی‌تری از طالبان شاهد هستیم، استدلال‌هایی که مقامات طالبان در مساله آب دارند جدای از معاهده مربوط به حق آبه سال ۱۳۵۱، مساله زیست محیطی و یا خشکسالی را مطرح کرده و مدعی هستند به طور کامل آب را به ایران واگذار می‌کنند.
حسن کاظمی قمی، نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان و سرپرست سفارت کشورمان در کابل نیز در گفت‌وگویی تلویزیونی با تشریح پیگیریهای انجام شده در زمینه حق‌آبه هیرمند تاکید کرد که اجرایی کردن حق‌آبه از اولویت‌های دستگاه دیپلماسی است و موضوع اجرایی کردن حق‌آبه براساس معاهده ۱۳۵۱ هجری شمسی بوده و یک معاهده بین المللی است و در چارچوب آن باید در سال‌هایی که آب وجود دارد، سال آبی به میزان ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب به سمت ایران بیاید و طرف افغان نسبت به این مساله متعهد است. در واقع مساله معاهده یک مساله قانونی است که دولت افغانستان به آن تعهد دارد و پایبندی‌اش را اعلام کرده و باید آن را اجرا کند و جمهوری اسلامی ایران و به ویژه دستگاه دیپلماسی این حق مردم را مطالبه می‌کند.
نماینده زاهدان در مجلس: طالبان بیش از این از نجابت جمهوری اسلامی سوء استفاده نکند، دولت افغانستان باید به وظیفه قانونی خود عمل کند، در غیر این صورت ایران برای تامین حق‌آبه از اهرم‌های فشار استفاده خواهد کرد و هرگز کوتاه نمی‌آیدحسینعلی شهریاری، نماینده مردم زاهدان در مجلس با اشاره به بیانیه هیات حاکمه افغانستان نسبت به اظهارات رئیس جمهور در مورد حق‌آبه ایران از هیرمند، گفت: طالبان بیش از این از نجابت جمهوری اسلامی سوء استفاده نکند. دولت افغانستان باید به وظیفه قانونی خود عمل کند، زیرا در غیر این صورت، همان طور که آقای رئیسی نیز قول داده است، جمهوری اسلامی برای تامین حق‌آبه خود از رود هیرمند و حل مشکل خشکسالی سیستان از اهرم‌های فشار استفاده خواهد کرد و هرگز در مورد این مسئله کوتاه نمی‌آید.
همچنین در این زمینه احمد وحیدی، وزیر کشور نیز با بیان اینکه حق‌آبه ایران (در تالاب هامون) یک حق تاریخی است، تصریح کرد: حاکمان افعانستان و طالبان نیز بارها به وجود حق‌آبه برای ایران اقرار کرده و گفته‌اند در صورت وجود آب، حق‌آبه ایران رها سازی می‌شود، طالبان امروز می‌گوید آبی نیست، در حالیکه برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که آب پشت سد مربوطه (سد کمال خان و بند کجکی) وجود دارد و برای رفع این ابهام باید به یک تفاهم با طالبان برسیم.
علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو نیز با تأکید بر اینکه بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل به هنگام حق‌آبه ایران است، افزود: آنها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کرده و حق‌آبه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.
وی در عین حال با اشاره به وجود آب در سد کجکی در بالادست روخانه مرزی هیرمند تأکید کرد: در افغانستان وجود آب در سد بالادست مورد وثوق اطلاعات ما و داده‌های جهانی است و موضوع وجود آب در سد کجکی نیز مورد تأیید حاکمان افغانستان قرار گرفته است.
از یک طرف مقامات افغانستان اعلام می‌کنند که نسبت به تعهد این کشور در حق‌آبه هیرمند اذعان دارند و خود را متعهد به تامین حق‌آبه می‌دانند، اما از سوی دیگر هیچگونه اقدام عملی از سوی آنان انجام نمی‌شود. به نظر می‌رسد تناقض در گفتار و رفتار می‌تواند تعاملات دو کشور را تحت تاثیر قرار دهد. متاسفانه امروز با هیات حاکمه‌ای در افغانستان مواجه هستیم که پس از نزدیک به دو سال از در اختیار قرار گرفتن قدرت، هنوز از سوی هیچ سازمان بین‌المللی یا کشوری به رسمیت شناخته نشده‌اند و به نظر می‌رسد درکی از مفهوم دیپلماسی به ویژه در زمینه آب که مساله‌ای حیاتی است، ندارند، از این رو در نحوه مواجهه با مساله و کردار و گفتار بسیار دچار تناقض هستند. اما اینکه چرا هیچ وقت هیچ حکومتی در افغانستان خود را متعهد به انجام تعهدات در زمینه تامین حق‌آبه ایران نکرده، جای بسی سوال است، علی رغم اینکه ایران براساس سیاست همسایگی و حسن همجواری رویکرد و تعامل مثبت‌تری را در پیش داشته به ویژه اینکه طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی پذیرای مهاجرین زیادی از کشور افغانستان بوده است که مانند شهروندان ایران زندگی کرده و از امکانات ایران استفاده می‌کنند.
با این وجود رویکرد حاکمان افغانستان نوعی رویکرد منفی گرایانه و به عبارتی با دست پس زدن و با پا پیش کشیدن است، از یک طرف مقامات این کشور اعلام می‌کنند که نسبت به تعهد افغانستان در حق‌آبه هیرمند اذعان دارند و خود را متعهد به تامین حق‌آبه می‌دانند، اما از سوی دیگر هیچ گونه اقدام عملی از سوی آنان انجام نمی‌شود. به نظر می‌رسد تناقض در گفتار و رفتار می‌تواند تعاملات دو کشور را تحت تاثیر قرار دهد.
بنابراین، جمهوری اسلامی ایران همان‌طور که در تحقق مطالبه به حق خود جدی است، تلاش خواهد کرد از طریق اهرم‌های فشار امارت اسلامی افغانستان (طالبان) را وادار به انجام تعهد خود براساس معاهده بین‌المللی در تامین حق‌آبه ایران از هیرمند کند. گرچه در این سال‌ها تلاش‌های زیادی صورت گرفت، اما به نظر می‌رسد هیچ حاکمیتی در افغانستان بنا ندارد نسبت به این امر مهم اقدامی جدی انجام دهد بلکه در نظر دارند از آن برای نوعی امتیازگیری استفاده کنند. به هر حال با توجه به اهمیت مساله و ضرورت انجام آن در شرایط کنونی ایران بر خواسته خود پافشاری خواهد کرد و در صورتی که هیات حاکمه افغانستان از این مساله استنکاف کند، قطعا ایران باید از ابزار‌ها و روش‌های دیگری برای تحقق مطالبه خود استفاده کند.
