حکمت چهل‌وهفتم؛ عفت هرکسی به اندازه غیرتش است

در حکمت ۴۷ نهج‌البلاغه آماده است: «قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ صِدْقُهُ عَلَی قَدْرِ مُرُوءَتِهِ، وَ شَجَاعَتُهُ عَلَی قَدْرِ أَنَفَتِهِ، وَ عِفَّتُهُ عَلَی قَدْرِ غَیْرَتِهِ؛ ارزش هر کس به اندازه همت اوست، راستگویی و صداقتِ هر کس به اندازه شخصیت اوست، شجاعت هر کس به اندازه بی اعتنایی او (به ارزش های مادی) است، عفت هر کس به اندازه غیرت اوست.»

حجت‌الاسلام شکیبایی در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح حکمت ۴۷ نهج‌البلاغه امیرالمومنین (ع) پرداخته که شرح آن زیر آمده است:

امام علی (ع) در این چند جمله حکیمانه به رابطه چهار موضوع مهم با چهار موضوع دیگر از صفات انسانی اشاره فرموده است.

نخست: همت

منظور از همت تصمیماتی است که انسان برای انجام کارهای مهم می‌گیرد و به دنبال آن تلاش می‌کند. هر اندازه این تصمیمات والاتر و این تلاش‌ها گسترده باشد همت انسان بلندتر است و این که امام می‌فرماید: ارزش هر کسی به اندازه همت اوست برای آن است که اشخاص والا همت معمولاً تلاش می‌کنند تا به مقامات عالی برسند پس نباید ارزش وجودی ظاهری آن‌ها را امروز ملاحظه کرد بلکه آن نیروی نهفته در درون آن‌ها که نامش همت است باید مقیاس و معیار شمرده شود.

در کتاب غررالحکم از امام همین معنا به صورت دیگری بیان شده است، می‌فرماید: «مَنْ شَرَفَتْ هِمَّتُهُ عَظَمَتْ قِیْمَتُهُ؛ کسی که همت عالی داشته باشد قیمت و ارزش او زیاد است».

در حدیث دیگری از همان حضرت و در همان کتاب می‌خوانیم: «ما رَفَعَ أمْرَءٌ کَهِمَّتِهِ وَ لا وَضَعَهُ کَشَهْوَتِهِ؛ هیچ چیز انسان را به مانند همت او بلندمقام نمی‌کند و هیچ چیز، او را مانند شهوتش پست نمی‌سازد».

دوم: راستگویی

انسان با شخصیت برای خود ننگ می داند که به دیگران دروغ بگوید. اضافه بر این، غالبا دیده شده است که دروغ‌ها بعد از مدتی فاش می‌گردد، انسان با شخصیت حاضر نمی‌شود کاری انجام دهد که در آینده آبروی او را ببرد.

در احادیث دیگری از امام امیرمومنین (ع) می‌خوانیم: «الصِدْقُ عِزّ; راستگویی سبب عزت است» و در حدیث دیگری می‌افزاید: «الصِّدْقُ صَلاحُ کُلُّ شَیء وَالْکِذْبُ فَسادُ کُلُّ شَیْء».

یکی از یاران امام صادق (ع) به نام ابوکهمس خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: (یار وفادار شما) ابن ابی یعفور به شما سلام فرستاده است.

فرمود: سلام بر تو و بر او. هنگامی که نزد او رفتی سلام مرا به او برسان و بگو: جعفر بن محمد به تو می‌گوید: «انْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِیٌّ (ع) عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَالْزَمْهُ فَإِنَّ عَلِیّاً (ع) إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَأَدَاءِ الاْمَانَةِ؛ نگاه کن ببین علی (ع) با چه صفاتی آن مقام را نزد رسول خدا (ص) پیدا کرد آن صفات را داشته باش، زیرا علی تنها به این سبب به آن مقام نزد پیغمبر رسید که در سخن گفتن، صادق بود و در ادای امانت امین».

این سخن را با حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) پایان می‌دهیم، فرمود: «الْجَمالُ صَوابُ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَالْکَمالُ حُسْنُ الْفِعالِ بِالصِّدْقِ; جمال، به سخن حق گفتن است و کمال، به انجام کارهای نیک توأم با صدق».

باید توجه داشت که «مروءة» به معنای جوانمردی، مردانگی، و فتوت و مجموعه‌ای از شایستگی هاست که در یک انسان باارزش جمع می‌شود که شخصیت او را تشکیل می‌دهد.

سوم: وابستگی

روشن است وابستگی‌های انسان به مقام، مال و شهوات دنیا از شجاعت او می‌کاهد و او را به اسارت می‌کشاند، اما هنگامی که خود را از این امور آزاد سازد، با شجاعت حرف خود را می‌زند و راه خود را می‌پیماید و در برابر کسی ذلیلانه سر تعظیم فرو نمی‌آورد و با توکل بر خدا در برابر حوادث سخت می‌ایستد.

در لسان العرب آمده است که «أنَفْ» (بر وزن هدف) به معنای کراهت داشتن چیزی و خود را برتر از آن دانستن است، بنابراین «أنف» در جمله بالا می‌تواند اشاره به بی اعتنایی نسبت به ارزش‌های مادی باشد.

چهارم: غیرت

«غیرت» به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه عبارت از انزجار طبیعی انسان نسبت به تصور شرکت دیگران در اموری است که مورد علاقه اوست و به تعبیر دیگر غیرت به معنای حفظ ارزش‌های مربوط به خود و جلوگیری از تجاوز دیگران به حریم اوست که غالباً در عرف ما در امور ناموسی به کار می‌رود.

بدیهی است کسی که نسبت به نوامیس خود غیرت دارد هرگز حاضر نمی‌شود به نوامیس دیگران چشم خیانت بدوزد، بنابراین هر اندازه غیرت انسان بیشتر باشد عفت او هم بیشتر خواهد بود.

گرچه عفت و غیرت هر دو غالباً در عرف امروز ما بیشتر در مسائل ناموسی به کار می‌رود؛ ولی از نظر ارباب لغت و علمای اخلاق، هر دو معنایی وسیع دارند: «عفت» به معنای خودداری و حالت انزجار از ملاحظه صحنه‌های زشت و «غیرت» هرگونه اهتمام و دفاع از حقوق الهی و انسانی خویش است و بعید نیست که منظور از امام (ع) از جمله بالا همان معنای وسیع کلمه در هر دو مورد باشد.

از این رو در حدیثی از امام باقر (ع) در کتاب کافی می‌خوانیم: «إِنَّ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ عِفَّةُ الْبَطْنِ وَالْفَرْجِ؛ برترین عبادت پاک بودن از نظر تغذیه و امور جنسی است».

نیز از همان امام نقل شده که فرمود: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْء أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْن وَفَرْج؛ هیچ کس خدا را عبادتی بهتر از این نداشته که عفت را در مورد شکم و امور جنسی رعایت کند»، لذا در حدیثی از امیرمومنین (ع) می‌خوانیم: «مَا زَنَی غَیُورٌ قَطُّ؛ شخص با غیرت هرگز زنا نمی‌کند».