انقراض صنعت فرش دستباف محتمل است

همه ما می‌دانیم که محصولات صنایع دستی به‌ طور معمول با دست یا با کمک ابزار دست‌ساز ساخته می‌شود. در این فرآیند افراد ماهر صنعتگر محصولات متفاوتی را طراحی و خلق می‌کنند. این محصولات به‌ صورت تزئینی و یا به‌ عنوان محصولی کاربردی با استفاده از ابزار ساده و ارزان از زمان‌های بسیار قدیم تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

اصطلاح «صنایع دستی» طیف وسیعی از مصنوعات را در بر می‌گیرد. صنایع دستی توسط سازمان بین‌المللی کار(ILO) به‌ عنوان بخشی از فعالیت‌های اقتصادی توصیف شده که با ویژگی‌های خاصی مانند تکیه بر منابع و مهارت‌های موجود محلی، مالکیت خانواده، عملیات در مقیاس کوچک، سختی کار و فناوری سنتی مشخص می‌شود. مهارت‌هایی که به‌ طور کلی خارج از سیستم رسمی مدرسه بازارهای غیر قابل تنظیم و رقابتی به‌ دست می‌آیند.

یکی از بهترین تعاریف صنایع دستی تعریفی است که توسط یونسکو در مانیل طی سمپوزیومی(۶ تا هشت اکتبر ۱۹۹۷) در مورد صنایع دستی اتخاذ شد؛ محصولات صنایع دستی آن‌هایی است که توسط صنعتگران به‌ طور کامل با دست یا با کمک ابزارهای دستی یا حتی وسایل مکانیکی تولید می‌شوند تا زمانی که مشارکت مستقیم دستی صنعتگر در مهم‌ترین جزو محصول نهایی باقی بماند. ماهیت خاص محصولات صنایع دستی ناشی از ویژگی‌های متمایز آن‌هاست که می‌تواند شامل سودمندی، زیبایی‌شناختی، خلاقیت، پیوند فرهنگی، تزئینی، کاربردی، سنتی، مذهبی و اجتماعی نمادین و قابل‌ توجه باشد.

نامگذاری ساده برای صنایع دستی توسط کمیسر توسعه(صنایع دستی) در سال ۱۹۸۹ ارائه شد؛ «اقلامی که با دست، اغلب با استفاده از ابزار ساده و به‌ طور کلی با ماهیتی هنری و یا سنتی ساخته می‌شوند که شامل اشیای کاربردی و اشیای تزئینی می‌شوند». 

گزارش بانک جهانی این محصولات را به‌ عنوان صنایع دستی با در نظر گرفتن موارد ذیل طبقه‌بندی می‌کند:

۰کار دستی با حداقل یا بدون نیروی مصرف شده از ماشین‌آلات

• سطح قابل‌ توجهی از مهارت یا تخصص

• یک مولفه مهم از سنت

صنایع دستی یکی از مهمترین محصولات جوامع بشری است که نشان‌دهنده الگوهای فرهنگ، هنر، عرف، سنت و رویدادهایی است که مشخصه یک جامعه است. در این زمینه می‌توان محصولات صنایع دستی را به‌ عنوان میراث فرهنگی در نظر گرفت. در بسیاری از کشورها برخی از جنبه‌های مهم و منحصر به‌ فرد میراث فرهنگی در صنایع دستی حفظ می‌شود. اصطلاح صنایع دستی برای اشاره به «مصنوعات صنایع دستی» به کار می‌رود که با سبک زندگی و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی هر جامعه در زمان و مکان معین مرتبط است. صنایع دستی، بخشی ارزشمند و جدایی‌ناپذیر از میراث ملت از اهمیت فرهنگی و اقتصادی برخوردار است؛ این بخش مزایای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی را به همراه دارد:

۰ گسترش بسیار پراکنده و متمرکز در سراسر کشور در مناطق روستایی و شهری

• مستلزم نیروی کار زیاد به‌ ویژه کمک به بخش‌های ضعیف‌تر جامعه

• ظرفیت اشتغال بالا نسبت به سرمایه به‌ کار گرفته شده

• نسبت بازده زیاد به سرمایه‌گذاری

• ایجاد اشتغال فرعی خارج از فصل

• تولید ارز حاصل از صادرات

• نسبت بالای ارزش افزوده

• مشارکت گسترده زنان، بخش‌های ضعیف‌تر و اقلیت‌ها

از نظر فنی سنت‌های صنایع دستی نسخه‌های محلی الگوهای ذاتی مانند میراث فرهنگی و دانش تجویزی است. صنایع دستی اطلاعات مهمی را در مورد سنت و میراث فرهنگی موجود در آثار هنری و انواع مختلف رفتارها و سنت‌های دیگر نشان می‌دهد. صنایع دستی قواعد بومی‌سازی شده میراث فرهنگی است که از طریق رسانه‌های مختلف و بازیگران مختلف از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود؛ بنابراین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) صنایع دستی را به‌ عنوان اشکال ناملموس میراث فرهنگی ثبت کرد. میراث فرهنگی ناملموس دارای ویژگی‌های منحصر به‌ فردی است که آن را از سایر انواع میراث متمایز می‌کند. در واقع صنایع دستی اسرار و سنت‌های بسیاری را به نمایش می‌گذارد که نشان‌دهنده پیشینه فرهنگی یک جامعه خاص است.

ایران جزو سه تولیدکننده برتر صنایع دستی جهان است. به عنوان مثال در بافت فرش دستباف ایران بر اساس ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور فرض بر این است که نقش فرش دستباف نشان‌دهنده میراث کهن و فرهنگ غنی ایران است. نقوش ثبت شده روی فرش‌های دستباف ایرانی ریشه در افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم محلی دارد. تحلیل‌های تخصصی فرش دستباف ایرانی نشان داده نقش، رنگ و مفاهیم بافتی موجود در آن تحت تاثیر عرف و سنت مناطقی است که فرش در آن بافته شده است. در حال حاضر فرش دستباف ایرانی نمونه خوبی از تاریخ غنی هنر کشور به شمار می‌رود؛ همچنین نمایانگر سایر هویت‌های تاریخی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی است.

فرش دستباف یکی از شناخته‌ شده‌ترین صنایع دستی در سراسر جهان است. از آنجایی که فرش‌های دستباف به‌ طور معمول در مناطق سنتی تولید می‌شوند، بیشتر بر اساس مواد خام موجود مانند ابریشم و پشم هستند. از نظر فرهنگی این نوع صنایع دستی نشان‌دهنده الگوهای ذاتی آداب و رسوم، باورهای مذهبی، تاریخ و جنبه‌های اجتماعی منطقه‌ای است که در آن شکل می‌گیرد. بر اساس تاریخ طولانی فرش‌های دستباف هرگونه تغییر در الگو، کیفیت و مواد را می‌توان نمادی از تکامل آن تمدن دانست.

تاریخچه فرش‌های دستباف ایران به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. فرش‌های دستباف ایرانی به‌ دلیل استحکام و ارزشی که دارند به‌ عنوان محصولات لوکس در بازارهای داخلی و بین‌المللی شناخته می‌شوند. بر اساس دیدگاه ملی فرش‌های دستباف ایرانی دارای ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ملی است. این صنایع دستی با ارزش از نظر اهمیت فرهنگی محصول عمده هنری و فرهنگی ایران است. علاوه بر این تنوع غنی فرش‌های دستباف ایرانی گواهی بر فرهنگ‌ها و سنت‌های متفاوتی است که در کشور وجود دارد. بنابراین فرش‌های دستباف نه تنها محصولات تجاری بلکه نمادی از پیشینه غنی فرهنگی، هنری، تاریخی و اجتماعی ایران نیز هست.

فرش‌های دستباف ایرانی در ۲ دسته عمده روستایی و عشایری تولید می‌شود. مشخص است که اقلیم، چشم‌انداز، فرهنگ، سنت و لباس‌های هر منطقه در طرح‌ها و نقش‌هایی که روی فرش‌های دستباف ظاهر می‌شود، نقش دارند. بنابراین فرش و نقش و نگارهای آن را می‌توان نمادی از پیشینه فرهنگی جامعه‌ای دانست که آن فرش‌ها در آن بافته شده است. طرح‌های مفهومی عمده فرش‌های دستباف ایرانی شامل شاه‌عباسی(طرح گل نخل)، اسلیمی، افشان(طرح گل)، بوته جقه، لچک ترنج، شکارگاه، پانل، ماهی، گلفرنگ، محرابی(نماز)، طرح گلدان، محرمات، عشایر، هندسی، واگیره‌ای و تطبیقی است که بر اساس سنن، آداب و رسوم و سبک زندگی بافندگان در نقاط مختلف کشور توسعه یافته است.

از منظر اقتصادی صنعت فرش دستی نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند و به تولید ناخالص داخلی ملی(GDP) کمک می‌کند. بر این اساس توسعه فرش دستی ایران نقش مهمی در بخش گردشگری ایفا و منافع اقتصادی را هم برای دولت و هم برای جوامع محلی فراهم می‌کند. ایران به منظور گسترش صادرات غیرنفتی و حضور در بازارهای جهانی به سازمان تجارت جهانی(WTO) پیوست. اهمیت رقابت با سایر کشورهای شرکت‌کننده با هدف ادغام بیشتر در اقتصاد جهانی غیرقابل انکار است. علاوه بر این پیوستن به WTO منجر به مزایای اقتصادی در قالب سرمایه‌گذاری شده است.

نزدیکی کارگاه‌های تولید فرش دستی به مکان‌های تاریخی می‌تواند هم‌افزایی ایجاد کند و هم برای صنعت فرش دستی و هم برای صنعت گردشگری مفید باشد. این امر اهمیت ویژه دارد زیرا فرش‌های ایرانی در بازار جهانی جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌ طور گسترده‌ای به‌ عنوان شکلی از میراث فرهنگی که به گردشگری کمک می‌کند، در نظر گرفته می‌شود. فرش‌های ایرانی از شهرت بین‌المللی برخوردار است که بخشی از آن به‌ دلیل سابقه طولانی آن است. هر سال انواع مختلفی از فرش‌های دستی ایرانی در بازارهای بین‌المللی ظاهر می‌شود. از این رو فرش دستباف از مهمترین اقلام صادراتی غیرنفتی کشور است که در زمان نگارش این مقاله حدود هفت درصد از کل اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است. علاوه بر این صنعت فرش دستباف ایران سنت‌ها و مهارت‌های ایرانی را در بر می‌گیرد که طی قرن‌ها منتقل شده است.

همانطور که گفته شد، فرش‌های دستباف برای توسعه اقتصادی پایدار کشور حیاتی است؛ بنابراین برای اطمینان از تداوم این صنعت باید زمینه‌های بالقوه توسعه را در اولویت قرار داد. با این حال در دهه‌های اخیر این بازار با موانعی از جمله مسائل ناشی از مدرن شدن و صنعتی شدن مواجه بوده است. مدرن شدن سبک زندگی و خواسته‌های مشتریان را تغییر داده است. در نتیجه محصولات صنایع دستی به تدریج جایگاه خود را در بازار از دست داده‌اند و فرش‌های دستباف ارزش خود را در چشم نسل جدید از دست داده‌اند.

علاوه بر این فرش‌های دستباف بیشتر در مناطق روستایی تولید می‌شود. جوانانی که در چنین مناطقی رشد می‌کنند، تمایل دارند به مناطق شهری مهاجرت کنند و در صنایع مدرن کار کنند؛ بنابراین کمبود نیروی کار در صنعت فرش‌های دستباف وجود دارد. یونسکو نشان داده انقراض این صنعت دیرپا بسیار محتمل است و احیای آن نه تنها از این رخداد جلوگیری بلکه راه را برای رشد اقتصادی هموار می‌کند.

همچنین بخش فرش دستباف ایران با چندین چالش بازاریابی بین‌المللی، به‌ویژه به‌ دلیل تحریم‌های بین‌المللی که تجارت بین‌المللی ایران را هدف قرار می‌دهد، مواجه شده است. بر اساس گزارشی که مرکز ملی فرش ایران منتشر کرده، کشورهای اتحادیه اروپا برای چندین قرن مصرف‌کننده اصلی فرش‌های دستباف ایرانی بوده‌اند؛ با این حال صادرات به اتحادیه اروپا در سال‌های اخیر روند کاهشی را تجربه کرده است. علاوه بر این کشورهایی مانند هند، چین و پاکستان با الهام از نقوش و طرح‌های فرش ایرانی در بازار جهانی پیشرو شده‌اند.

به‌ عنوان مثال در هند شورای مهارت بخش صنایع دستی و فرش(HCSSC) در سال ۲۰۱۴ با هدف اصلی ارائه منابع قابل استقرار به بخش صنایع دستی و فرش با امکان آموزش مبتنی بر شایستگی مطابق با استانداردهای تعیین شده با این صنعت تاسیس شده است. ماموریت این شورا توسعه کلی مهارت‌ها و استانداردهای مربوط به بخش صنایع دستی و فرش است. ۱۰ سال پس از آغاز به کار هدف شورای مهارت بخش صنایع دستی و فرش(HCSSC) توسعه استاندارد ملی مهارت‌های شغلی برای بیش از ۱۲۵ نقش شغلی، صدور گواهینامه تا ۲ میلیون داوطلب و آموزش به ۵۰۰۰ مربی وابسته به حدود ۱۴۰ موسسه آموزشی است.

با توجه به اهمیت فرش ایرانی برای اقتصاد ایران و به‌ عنوان نمایانگر فرهنگ کهن آن ارزیابی زمینه‌های بالقوه توسعه فرش دستباف ضروری است. تاریخچه شرکت‌های فرش دستباف ایران به سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد بازمی‌گردد.

این منطقه سابقه طولانی در بافت و تجارت فرش دستباف دارد؛ بنابراین توسعه بخش فرش دستباف و تشویق نسل جدید به کار در این زمینه ضروری است. این امر به‌ ویژه در هنگام در نظر گرفتن کاهش درآمدهای مرتبط با این صنعت ضروری است. نیروی کار از حدود یک میلیون و ۸۰۹ هزار و ۶۱۲ نفر در سال ۲۰۰۷ به حدود یک میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته که این موضوع نشان‌دهنده کاهش ۴۴.۷۳ درصدی است. استدلال می‌شود که شناسایی و اجرای مشوق‌های همکاری یا رقابت در صنعت مشکلات مربوط به توسعه و ارتقا در بازارهای ملی و بین‌المللی را حل می‌کند. شرکت‌های خوشه‌ای می‌توانند به مزایای ارائه شده توسط اقتصاد مقیاس و نزدیکی سهامداران درگیر دست یابند که همکاری را ترغیب می‌کند. بنابراین شناسایی مناطق مناسب برای تولید فرش دستباف ممکن است مزایای اقتصادی داشته باشد. از نظر تاریخی و فرهنگی بافت قالی دستی در ایران به‌ عنوان شغل آزاد و خانوادگی شناخته می‌شود. از همین رو در خانواده‌هایی که اعضای متعددی دارند(مانند پدر، مادر و فرزند) فرش دستباف می‌تواند یک تجارت موفق باشد. بر این اساس شناسایی زمینه‌های بالقوه مناسب برای توسعه صنعت فرش دستباف اهمیت دارد.

با این حال صنعت فرش دستباف تحت تاثیر مهاجرت شدید روستا به شهر همچنین نوسازی و تغییرات سبک زندگی با تعدادی چالش مواجه شده است. با توجه به نتایج تحقیقات بافت فرش دستی توجه تصمیم‌گیرندگان و مسئولان را می‌طلبد. نیاز به اجرای سیاست‌های جدید برای گسترش مکانیسم‌های حمایت اجتماعی برای تضمین امنیت معیشتی صنعتگران وجود دارد. همچنین اکثر صنعتگران مهارت‌های بافتنی فرش دستباف را در خانواده خود می‌آموزند و حدود ۹۵ درصد از صنعتگران فاقد آموزش آکادمیک هستند.

به همین دلیل با در نظر گرفتن شرایط بحرانی فرش دستباف در ایران ازجمله تغییر درآمد کم و سبک زندگی و رقابت فشرده بین‌المللی برای تولید فرش دستباف برگزاری کارگاه‌های کوتاه و بلندمدت می‌تواند به‌ عنوان راهکاری برای ارتقای کیفیت فرش دستباف پیشنهاد شود. همانطور که اشاره شد، نسل جوان در حال حاضر علاقه خود را به قالی‌بافی از دست داده است. با توجه به شرایط بحرانی و چالش‌های مرتبط با آن فرض بر این است که تولید فرش دستباف ایران در دهه‌های آینده به میزان قابل‌ توجهی کاهش یابد. با توجه به اهمیت فرش دستباف به‌ عنوان نماد هنر و فرهنگ ایرانی در سطح بین‌المللی لازم است مسائل و چالش‌ها را شناسایی و تاثیر آن‌ را بر تولید فرش دستباف به حداقل رساند.

از آنجایی که صنایع دستی نقشی حیاتی در درآمدزایی و ایجاد فرصت‌های شغلی ایفا می‌کند، این هنر در سطح جهان به‌ عنوان ابزاری برای کاهش نرخ فقر شناخته شده است. صنایع دستی یکی از راه‌های حفظ و ترویج سنت‌های فرهنگی و هنری است زیرا صنایع دستی به‌ عنوان محصولات مهمی شناخته می‌شود که نماینده فرهنگ‌ها و سنت‌های اجتماعی است. برای بسیاری از کشورها میراث فرهنگی منحصر به‌ فرد و مهم از طریق صنایع دستی آن‌ها حفظ می‌شود؛ بر همین اساس بررسی ظرفیت مناطق مختلف برای تولید فرش دستباف می‌تواند تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد را برای توسعه پایدار تسهیل کند.

منابع

qartaj.com

ktb.gov.tr

researchgate.net

mdpi.com

hcssc.in

planningcommission.gov