دشمن بعثی در سال‌های دفاع مقدس بارها از سلاحهای شیمیایی به طور وسیع در مقابل نیرویهای ایرانی و در راستای سرپوش گذاشتن بر ناتوانی خود در برابر آنها، استفاده کرد.
نحوه دستیابی صدام به سلاح شیمیایی
از حدود سال ۱۳۵۵، رژیم عراق با جمع‌آوری برخی از استادان دانشگاه و صرف بودجه لازم به جمع‌آوری اطلاعات درباره سلاحهای شیمیایی ـ میکروبی و رادیواکتیو پرداخت و در هر سه زمینه موفقیت‌هایی را بدست آورد. مسلماً تأمین سلاح شیمیایی عراق تا حد زیادی به خارج وابسته است اما نمی‌توان این را انکار کرد که این کشور از توانایی تولید بسیاری از انواع این سلاح‌ها که پیچیدگی خاصی ندارند برخوردار است.
چند سال پیش برخی از مجاهدین عراقی نقل کردند که نیروهای عراقی از طریق کویت شبانه، محموله‌های سلاح شیمیایی را تحویل می‌گیرند محموله‌هایی که در میان آنها ماسک‌های ضدگاز نیز دیده می‌شود. هر چند توسل عراق به سلاحهای شیمیایی به طور محدود از زمان آزادسازی خرمشهر بوده است اما می‌توان کاربرد گسترده آن را پس پیروزی‌های بزرگ ایران و شکست نیروهای عراقی به ترتیب در عملیاتهای والفجر۲، والفجر۴، خیبر و بدر دانست. در عملیات والفجر۲، عراق در دو مرحله در بمباران‌های هوایی خود در اطراف پادگان حاج عمران از گاز خردل استفاده کرد که در نتیجه آن حدود ۱۰۰ نفر به شدت مجروح شدند.
در عملیات والفجر۳، عراق از گاز شیمیایی استفاده نکرد و بر عکس در عملیات والفجر۴، به طور وسیعی مجدداً گاز خردل را علیه نیروهای یرانی به کار برد که بدین ترتیب، حدود ۲۰ تن شهید شدند. عراق هم زمان با این عملیات در بسیاری از شهرها و روستاها نیز از گلوله‌های توپ و بمب‌های شیمیایی استفاده و تعدادی از مردم غیر نظامی را شهید و مجروح کرد.
در عملیات خیبر نیز، همچون عملیاتهای گذشته چند روز پس از تصرف جزیره مجنون و پیشروی نیروها بمباران‌های وسیع شیمیایی آغاز شد این بمبارانها نخست در منطقه پشتیبانی (شط علی) صورت گرفت و سپس به تدریج تمام جزیره را در بر گرفت. این در حالی بود که توپخانه شیمیایی دشمن به شدت کار می‌کرد. برای نمونه تنها در یکی از این روزها بیش از ۱۰۰ بمب خردل پرتاب شد که هر یک از آنها حاوی بیش از ۴۰ لیتر مایع خردل بود که پس از انفجار، بخار می‌شد و چند کیلومتر را آلوده می‌کرد.
نخستین کاربرد گاز اعصاب علیه رزمندگان ایرانی
از تاریخ ۶۲/۱۲/۷ تا ۶۲/۱۲/۲۷ عراق همچنان گاز خردل را علیه نیروهای ما به کار می‌گرفت. در ۲ اسفند ماه سال ۱۳۶۲ رژیم بغداد برای نخستین بار در تاریخ جنگ‌های دنیا از «گاز اعصاب» استفاده کرد. این گاز در جنگ اول جهانی هنوز کشف نشده بود و در جنگ دوم نیز آلمان‌ها پس از تهیه این گاز از به کار گیری آن خودداری کردند، در مجموع عراق سه حمله هوایی برای به کارگیری عامل اعصاب در روزهای ۲۷ و ۳۰ اسفند ماه سال ۱۳۶۲ در منطقه جفیر، پاسگاه شهید برزگر و جزیره انجام داد.
دستاورد استفاده از این عامل برای عراق بسیار عالی بود زیرا از آغاز عملیات تا آن تاریخ با آن همه بمب و گلوله توپ حاوی عامل خردل کلاً ما در حدود ۱۵۰۰ نفر مجروح داشتیم در حالی که با مصرف مقداری کمی از گاز اعصاب حدود ۸۵۰ نفر از رزمندگان مجروح شدند. به هر حال عراق تا آغاز «عملیات بدر» دیگر از گاز اعصاب استفاده نکرد اما مصرف گاز خردل را همچنان ادامه داد.
در تاریخ ۲۱ فروردین ماه سال ۱۳۶۳ عراق شاید برای نخستین بار استفاده از گازهای خفه کننده (احتمالاً از نوع کلر پیکرین) را با بهره‌گیری از بمب‌های قابل پرتاب از هواپیما آغاز کرد. حمله‌ای که بیش از ۵۰۰ نفر را مجروح کرد. در کل در عملیات خیبر در اثر حملات شیمیایی بیش از ۳۵۰۰ تن مجروح و ۷۰ تن شهید داشتیم. این در حالی بود که تعداد زیادی بمب و گلوله عمل نکرده به دست ما افتاد که ایراد آنها نقص در فیوز بود.
سمپاشی شیمیایی مواضع ایرانی در عملیات بدر
در عملیات بدر، دشمن از همان ابتدای عملیات بمب‌ها و گلوله‌های توپ حاوی مواد شیمیایی، به ویژه گاز اعصاب را در سطح گسترده‌تر نسبت به عملیات خیبر به کاربرد چرا که در عملیات پیشین نتیجه خوبی گرفته بود. در واقع این بار عراق برخی از گازها را با بهره‌گیری از هواپیما به صورت سمپاشی از ارتفاع بالا روی جزیره مجنون پخش می‌کرد. باید یادآور شد که در این عملیات گاز خردل به طور بسیار محدودی به کار گرفت شد. نکته در خور توجه دیگر در مورد این عملیات آنکه دشمن برای نخستین بار در جنگ با ما و نیز برای سومین بار در طول جنگ‌های دنیا (دو بار نخست در جنگ جهانی اول بوده است) از مشتقات سیانور استفاده کرد.
کاربرد عامل خارش زا و سیانور در عملیات بدر
همچنین، عامل دیگری که به مقدار زیاد در عملیات بدر به کار رفت، یک عامل خارش‌زا بود که تکنیک‌های ما نیز توانایی مقابله با آن را نداشتند. تنها عوارض این گاز خارش و قرمز شدن پوست بود. بعد از این چهار نوع گاز که اشاره شد، دشمن از یک نوع گاز دیگر استفاده کرد که هیچ یک از نشانه‌های بالینی آن با گازهای قبلی مطابقت نداشت و ظرف ۲۴ ساعت نخست دو تن از رزمندگان را شهید کرد. البته این گاز بسیار محدود به کار گرفته شد. همچنین دشمن در همان روز نخست عملیات بدر، به مقدار زیاد از بمب‌های فسفری استفاده کرد و با انجام چند حمله با گاز اعصاب و سیانور توانست حدود ۲۰۰۰ نفر از نیروهای ما را به پشت جبهه تخلیه کند، گاز سیانور در مدت دو دقیقه برخی از رزمندگان را شهید کرد.
بهداری سپاه درفاصله عملیات خیبر تا بدر، به مطالعه پرداخت و روش‌های نوین درمان مجروحان را بررسی کرد و نتیجه گرفت که باید درمان مجروحان شیمیایی و میکروبی از همان اورژانس‌های خط مقدم آغاز شود از این رو تعدادی از پزشکیاران آموزش دیده را در اورژانس‌ها، بیمارستان‌های صحرایی و مرکز درمانی حمید مستقر کرد که خوشبختانه درمان مجروحان را به خوبی انجام دادند و تقریباً می‌توان گفت تمامی مجروحان (حتی با حال اغما یا وقفه تنفسی) در صورت رسیدن به اورژانس‌ها، بهبود می‌یافتند.
سیانور عامل اصلی شهادت نیرویهای ایرانی در عملیات بدر
علت مرگ بیشتر شهیدان ما در عملیات بدر به علت آلوده شدن به گاز سیانور بود که حتی فرصت ماسک‌گذاری را به رزمندگان نداد. در این عملیات جمعاٌ حدود ۲۰ تا ۳۰ تن شهید شیمیایی داشتیم که حدوداً پنج مورد مربوط به گاز اعصاب دو مورد یک عامل مشکوک و دیگران به گاز سیانور مربوط بوده است. البته تا این تاریخ نیز در اثر آلودگی با گاز خردل در حدود پنج نفر دیگر به شهادت رسیده‌اند.
تنها در تاریخ۶۳/۱۲/۲۳ تا ۶۳/۱۲/۲۵ که بیشترین حملات شیمیایی صورت گرفت، حدوداً ۱۵۰۰ مجروح شیمیایی گاز اعصاب و سیانور به پشت جبهه تخلیه شدند که ۸۰۰ نفر مجروح بدحال در بین آنان وجود داشت، از این میان، ۲۵۰ نفر در حالت اغمای کامل بودند که برخی، حتی نفسشان نیز قطع شده بود و کف از دهانشان خارج می‌شد. با وجود این، از گروه مزبور هیچ کس شهید نشد و همگی با هوشیاری کامل و حال عمومی تقریباً خوب مرخص شدند.
در درمان تعدادی از مجروحان (حدوداً ۱۰۰ ـ ۱۵۰ نفر) که با گاز خردل آلوده شده بودند، از روش‌های جدیدی استفاده شد که بسیار مؤثر بودند. کل مجروحان بد حال در عملیات خیبر ـ که طی آن عراق بیش از یک ماه از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد ـ حدود ۱۰۰۰ نفر بود، در حالی که در عملیات بدر پس از درمان اولیه تعداد آن بیش از بیست تا سی مورد نبود. بررسی اجمالی پرونده‌های موجود در بیمارستان‌های تهران نشان می‌دهد که بیشتر مجروحان شیمیایی عملیات بدر مرخص شده یا از حال عمومی خوبی برخوردارند.
پیشرفت‌های دشمن در استفاده از عوامل شیمیایی
با بررسی ساده‌ای متوجه می‌شویم که دشمن در استراتژی خود در استفاده از سلاحهای شیمیایی به تدریج، تغییراتی داده و پیشرفت‌هایی را بدست آورده است. در ضمن، باید یادآور شد برخلاف عملیات خیبر که تعدادی بمب عمل نکرده در اختیار ما قرار گرفت در عملیات بدر، تمامی گلوله‌ها و بمب‌های شیمیایی دشمن عمل کرد و حتی یک مورد گلوله عمل نکرده بر جای نماند.
منبع:آرشیو مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه گزیده اسناد عملیات بدر ـ جلد ۶ سند شماره ۳۲۴۱۹
