سیاست خارجی یکی از عرصه‌های مهم در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بود که به ویژه برپایه مسئله مذاکرات هسته‌ای و برجام با هدف رفع تحریم‌ها از اهمیت خاصی برخوردار بود. با پیروزی حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری و اظهارات ایشان در خصوص سیاست خارجی به نظر می‌رسد در این دوره شاهد توجه بیشتری به روابط همسایگان، جهان اسلام و شرق نسبت به اروپا در حوزه سیاست خارجی باشیم.
شواهد این مسئله را می‌توان از خلال سخنان حجت‌الاسلام رئیسی در سخنرانی‌ها و مناظره‌های انتخاباتی متوجه شد و می‌توان اهم اولویت‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم را براین اساس این‌گونه دسته‌بندی کرد:
ـ رفع تحریم‌ها و خنثی‌سازی آنها: «نسبت به بحث رفع تحریم‌ها باید بگویم هر دولتی کار را بدست بگیرد یکی از وظایفش رفع تحریم‌های ظالمانه است و باید با همه وجود آن را دنبال کرد. در کنار این قضیه خنثی‌سازی تحریم‌ها باید در دستور کار قرار گیرد و اقتصاد را هم شرطی نکنیم؛ نه کرونا و نه سیل و نه تحریم نباید تاثیر داشته باشد.»
ـ ارتباط با همسایگان: «ما ۱۵ همسایه داریم و هزار میلیارد واردات دارند و ما باید سهمان از صادرات به کشور های همسایه ۲۰ میلیارد دلار باشد؟ و اگر دیپلماسی فعال داشته باشیم سهم صادرات ما به کشور های منطقه افزایش می یابد. سهم ما در اقتصاد منطقه به شدت ناکافی است و باید افزایش یابد.»
ـ فعال کردن دیپلماسی اقتصادی: «دیپلماسی اقتصادی مهم است و با سخن پیش نمی‌رود. باید شایسته‌سالاری باشد و نمی‌شود هر کسی مسئولیتش تمام شد برای سفارت او را بفرستیم. وقتی بحث از تولید می‌کنیم همه دستگاه‌ها و از جمله وزارت خارجه نقش مهمی در دیپلماسی اقتصادی دارند.»
محمدجواد جمالی نوبندگانی، کارشناس مسائل سیاسی و نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، در گفت‌وگو با ایکنا درباره وضعیت سیاست خارجی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم گفت: واقعیت این است که برجام مهمترین محور و مسئله سیاست خارجی در دولت آقای روحانی بود به نحوی که سایر مسائل مربوط به سیاست خارجی تا حدی، خواسته یا ناخواسته، تحت‌الشعاع برجام قرار گرفت. البته برجام واقعا موضوع مهمی بود و برای اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم بود که یک کشور با شش کشور مذاکرات طولانی را انجام می‌داد. به اعتقاد من رئیس‌جمهور و تیم مذاکره‌کننده می خواستند اگر موفقیتی در موضوع برجام حاصل شد مذاکرات در سایر مسائل اختلافی با آمریکا هم شکل بگیرد که با توجه به خروج آمریکا از برجام این برنامه ناقص ماند و ادامه پیدا نکرد. البته بسیاری از سیاستمداران کشور در بدنه سایر قوا هم این تفکر را داشتند و صرفا این رویکرد در دولت وجود نداشت.
جمالی نوبندگانی درباره جایگاه روابط با همسایگان دو دولت یازدهم و دوازدهم گفت: توسعه روابط با همسایگان همواره در همه دولت‌ها مطرح بوده اما اینکه تا چه در عمل به آن پرداخته شده بحث دیگری است. به نظرم طی هشت سال اخیر سیاست خارجی از یک موازنه ارتباطی به طور نسبی دور شد و نتوانست از ظرفیت‌های ۱۵ همسایه آبی و خاکی اطراف ایران استفاده کند.
توسعه روابط با همسایگان؛ الزامات و اقتضائات
وی افزود: برای نمونه برخی کشورها در عراق فعال شده‌اند و ممکن است ایران جایگاه اقتصادی خود را در این کشور از دست بدهد و این وضعیت در افغانستان نیز مشاهده می‌شود یا روابط با ترکمنستان که قبلا نزدیک بود، الان چندان مطلوب نیست. پیمان همکاری‌های اقتصادی اکو در دولت تدبیر و امید فراموش شد و برای ورود به پیمان شانگ‌های فعالیت چندانی دیده نشد و در حوزه آمریکای لاتین سطح روابط نسبت به قبل خیلی پایین آمد و این شاید به خاطر جلب نظر آمریکایی‌ها بود.
عدم تعادل در روابط؛ مشکل اصلی سیاست خارجی دولت تدبیر و امید
جمالی نوبندگانی ابراز کرد: در مورد رابطه با چین نیز مقامات چینی بارها بیان کردند وقتی ایران با مشکل تحریم مواجه می‌شود به سمت ما می‌آید اما با کوچکترین نرمش اروپا و آمریکا به سمت غرب تغییر جهت می‌دهد. در مجموع در دولت آقای روحانی بیش از اندازه به برجام توجه شد و اطمینان زیادی به غربی‌ها صورت گرفت که با پاسخ مناسبی هم مواجه نشد. در همین دور مذاکرات اخیر نیز می‌بینیم وقتی ایران به حق خواستار تضمینی از سوی آمریکا برای پایبندی به توافقات می‌شود آنها این مسئله را نمی‌پذیرند و این نشانه عمق ریاکاری آمریکایی‌هاست.
این کارشناس مسائل سیاسی اظهار کرد: لذا مشکل اصلی سیاست خارجی دولت آقای روحانی این بود که نتوانست تعادل و موازنه‌ای درارتباط با غرب، شرق، همسایگان و کشورهای همسو با ایران ایجاد کند. این مشکل به حدی بود که ایران به مدت چندین ماه در کشورهایی مانند هند، چین، عمان و حتی سوریه سفیر نداشت.
دولت سیزدهم و اصلاح سازمان وزارت امور خارجه
جمالی نوبندگانی درباره اقداماتی که دولت سیزدهم باید برای بهبود عملکرد وزارت امور خارجه انجام دهد، گفت: دولت سیزدهم باید به ترمیم و اصلاح سازمان بسیار قدیمی وزارت امور خارجه بپردازد. دولت آقای رئیسی اگر می‌خواهد در سیاست خارجی و تجارت خارجی موفق شود باید به صورت اساسی و کارشناسی فکری به حال سازمان و ساختار این وزارتخانه کند تا سفرای ما تنها به صورت نوبه‌ای یا برای تشویق مالی به مأموریت‌ها اعزام نشوند و برمبنای تخصصی که دارند برای انجام مأموریت انتخاب شوند و در نهایت اینکه ارزیابی دقیقی از عملکرد سفرا و دیپلمات‌ها در طول دوران فعالیت انجام گیرد تا از روزمرگی در این وزارتخانه جلوگیری شده و تحولی در آن صورت گیرد.
وی یادآور شد: من با توجه به مسئولیتی که در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم داشتم، بازدیدهایی از سفارتخانه‌های جمهوری اسلامی ایران در کشورهای مختلف کردم و به این نتیجه رسیدم که وجود برخی از سفارتخانه‌ها برای این است که بگوییم سفارتخانه داریم و سطح روابط با آن کشور در حد سفیر است در حالی که هزینه‌های گزافی انجام می‌دهیم اما نتایج لازم را برای منافع ملی کشور نمی‌گیریم.
تحریم، مشکل اصلی توسعه روابط با همسایگان؟
جمالی نوبندگانی درباره تأکید حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی درباره توسعه روابط با همسایگان و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی به عنوان اولویت‌های اصلی در سیاست خارجی کشور و الزامات تحقق این دو مسئله گفت: همسایگان ما چند دسته هستند؛ یکسری همسایگان دوست و همسو هستند مانند عراق. یکسری دیگر تقریبا در جبهه دشمنان قرار گرفتند و وابستگی زیادی به آمریکا و غرب و جدیدا به رژیم صهیونیستی دارند مانند عربستان، امارات و بحرین و دسته دیگر از همسایگان در عین میزانی از وابستگی به آمریکا و رژیم صهیونیستی، علاقه دارند که با ایران هم روابط مناسبی داشته باشند.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد در مورد کشورهایی مانند عربستان، امارات و بحرین برقراری روابط با آنها تا حد زیادی وابسته به سیاست‌هایی است که آمریکا برای آنها تعیین می‌کند و هر چقدر هم ایران بخواهد سطح روابط را ارتقا دهد اما این سه کشور چندان مبسوط‌‌‌‌الید نیستند و اختیار لازم را برای تصمیم‌گیری در این باره ندارند اما در مورد سایر کشورها مانند عراق، پاکستان، افغانستان، ترکیه، ترکمنستان، ارمنستان، آذربایجان و ... زمینه توسعه روابط فراهم است و مسائلی مانند تحریم نمی‌تواند از این امر ممانعت کند و چیره دستی، مهارت و پیگیری جدی دیپلمات‌های وزارت خارجه با همکاری وزارت‌خانه‌هایی مانند وزارت صمت می‌تواند سطح روابط اقتصادی را توسعه دهد و این نیازمند پویایی بیشتر دستگاه دیپلماسی با حضور نیروهای باانگیزه و توانمند است. در این صورت می‌توان امیدوار بود که با همسایگانی که از استقلال عمل بیشتری برخوردارند روابط گسترده‌تری برقرار کرد.
جمالی نوبندگانی درباره تغییر رویکرد سیاست خارجی از سیاسی و امنیتی به اقتصادی در دولت سیزدهم گفت: اساسا تمام روابط کشورها با یکدیگر، حتی روابط سیاسی و امنیتی، با این هدف است که آورده اقتصادی برای کشور داشته باشد به همین دلیل است که غرب آسیا نقطه مهمی برای آمریکایی‌هاست چون در این منطقه نفت و گاز و منابع انرژی وجود دارد که حضور در این منطقه می‌تواند برای آنها آورده اقتصادی داشته باشد. این در حالی است که ما بعضی مواقع روابط سیاسی را صرفا به مسائل سیاسی محدود می‌کنیم و هر چند امری لازم است اما کافی نیست و حتما دولت سیزدهم باید در همه روابط خارجی اعم از سیاسی و امنیتی به خروجی و صرفه اقتصادی آن توجه ویژه‌ای کند که این امر مستلزم فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی است.
