حمید اعرافی، پژوهشگر حوزه دانشگاه در یادداشتی با عنوان " دیپلماسی علمی و صلح منطقه‌ای زیر چتر نهاد دانشگاه" نوشت: امروزه تعاملات دانشگاهی نقش برجسته‌ای در حفظ و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا می‌کنند. جهان امروز بیش از پیش نیازمند همکاری و تعامل میان اندیشه ورزان حقیقی برای مقابله با چالش‌هایی است که بشریت را نشانه گرفته‌اند. هنگامی که دولت‌ها در حوزه‌های سیاسی و مسائل بین‌المللی به بن بست می‌رسند، گفتگو، تبادل اندیشه و انجام پروژه‌های مشترک علمی- دانشگاهی میان دانشمندان و اندیشمندان می‌تواند تنها روزنه امید برای اعتمادسازی مجدد میان ملت‌های دوکشور باشد.
دیپلماسی و دیپلماسی علمی وجوه افتراق و اشتراک متعددی دارند. در حالیکه دیپلمات‌های رسمی وزارت امورخارجه هر کشوری به دنبال تحقق منافع ملی آن کشور در چارچوب اهداف کلان و راهبردی سیاست خارجی خود هستند؛ دیپلمات‌های علمی محدود به حدود و ثغور مشخصی نیستند، آنها می‌توانند با رهبران کشورها، دبیرکل سازمانها، روسای دانشگاه‌ها و دانشمندان و دانشجویان توانمند برای تسهیل و عمق بخشیدن به روابط چندجانبه در زمینه‌ها و موضوعات مختلف گفت‌وگو کنند و یکی از اساسی ترین ارکان صلح سازی را از دریچه مفهوم صلح مثبت در کشورها فعال سازند.
وقتی از چنین منظرگاهی به صلح سازی نگاه کنیم، سوال مهمی به ذهن متبادر می شود مبنی بر اینکه چه پیش نیازهایی لازم است تا دانشگاه به یک مکان اثرگذار برای برقراری گفتگوهای سازنده و صلح سازی میان ملت ها تبدیل شود؟
با وجود اینکه دیپلماسی علمی در تعریف، در زمره دیپلماسی مسیر دوم یا (Track ۲) است، اما به نظر می رسد که در وهله نخست، به خصوص در کشوری همچون ایران که نهاد دانشگاه در آن وابسته به نهاد دولت و بخشی از آن است، وجود دولتی تعامل گراست. به عبارت دیگر قصد و نیت دولتمردان به تعامل گرایی در همه نهادها و سازمانهای دولتی بازتاب می یابد و اگر آن نهاد از بستر لازم برای بین المللی کردن فعالیت های خود برخوردار باشد، می توان انتظار داشت رویکردی تعامل گرا در تمام جنبه های عملیاتی آن شکل بگیرد.
علاوه بر حضور دولتی تعامل گرا، سطح پایین تنش‌های بین المللی در روابط خارجی یک کشور را می توان از دومین پیش نیاز شکل گیری تعلات دانشگاهی دانست. ژورنال بین المللی معتبر Nature در سال ۲۰۱۴، مقاله ای را تحت عنوان «دیپلماسی علمی در ایران» منتشر کرد و در آن یکی از علت های منفک شدن دانشمندان ایرانی از جامعه دانشگاهی بین المللی و انزوای علمی ایران را تنش های بین ایران و ایالات متحده آمریکا اعلام کرد.
دانشگاه بین‌المللی و تعامل گرا علاوه بر دو عامل ذکر شده، وجود اراده معطوف به تعامل گرایی در بدنه دولت و رفع تنش‌های بین‌المللی، مستلزم حضور روسا، معاونین و مدیران اجرایی مجهز به دانش بین المللی و متعهد به بین‌المللی سازی آموزش عالی است. وقتی در راس فکری و اجرایی یک نهاد دانشگاهی، بینش و تخصص بین‌المللی و آگاهی غنی نسبت به ضرورت های راهبردی تعامل علمی بین المللی با حوزه های فرهنگی های متشابه و متمایز وجود داشته باشد، این انگیزه و اراده در تک تک فعالیت های علمی آن دانشگاه بازتاب پیدا می کند.
به بیان دیگر اگر اراده معطوف به قدرت و مجهز به دانش برای پیشبرد اهداف بین المللی سازی آموزش عالی وجود داشته باشد می توان انتظار داشت که حتی دانشگاه های تخصصی علوم انسانی در ایران همچون دانشگاه علامه علامه طباطبائی، که بنا به ماهیت و نوع دانش خاص خود از امکانات بسیار محدودتری برای تعاملات بین المللی برخوردارند به یمن حضور بدنه اجرایی مسلط به دانش روابط بین الملل به پیشروترین دانشگاه در فعالیت های علمی بین المللی در منطقه تبدیل شوند، وقتی بدانیم که این دانشگاه تا پیش از سال ۱۳۹۲ هیچ گونه فعالیت بین المللی نهادینه شده ای نداشته است می توان نقش دو عامل دیگر یعنی وجود دولت تعامل گرا، و رفع تنش های بین المللی را نیز در موفقیت های علمی بین المللی نیز موثر دانست.
چندی پیش شاهد برگزاری اجلاس روسای دانشگاه های عضو منطقه اکو، به میزبانی دانشگاه علامه طباطبائی تهران بودیم، این رویداد به دنبال چندین رویداد برجسته بین المللی دیگر همچون اجلاس مدیران بین الملل دانشگاه های اسپانیایی زبان و گفتگوهای روئسای دانشگاه های ایران و افغانستان که در این دانشگاه علوم انسانی انجام گرفت، نماد بارز دیپلماسی علمی در خدمت همکاری‌های منطقه ای بود. این رویدادها همگی به صورت مجازی و در شرایطی برگزار شد که بسیاری از دانشگاه های برجسته منطقه و جهان به علت شیوع بیماری کرونا، فعالیت های بین‌المللی خود را به حالت نیمه تعطیل و تعلیق درآورده بودند.
علاوه بر برگزاری رویدادهایی از این دست که با هدف ارتقاء اعتمادسازی و همدلی میان دانشگاهیان از کشورهای مختلف انجام می شود، جذب چندین پروژه بزرگ بین المللی که ارزآوری مناسبی برای کشور داشته و همچنین تاسیس مراکز علمی ایرانی در کشورهایی همچون اسپانیا، چین و قزاقستان که منجر به شناساندن فرهنگ غنی اسلامی ایرانی و آموزش زبان و ادبیات فارسی در کشورهایی با فرهنگ های کاملا متفاوت شده است از دیگر کارهای بین‌المللی جالب توجهی است که در طی هشت سال گذشته در این دانشگاه مادر علوم انسانی انجام شده است.
در مجموع به نظر می رسد برخلاف ماهیت تنازع آمیز و هرج و مرج گونه سیاست بین الملل که در آن قدرتهای برتر نظامی و اقتصادی از ابزار های گسترده تری برای برقراری ارتباطات سازنده با کشورهای دیگر برخودارند، یکی از مهمترین ویژگی های میدان تعاملات دانشگاهی این است که اقتدار در آن با معیار علم سنجیده می شود و آن دانشگاهی اثر گذار است که بتواند علی رغم وجود موانع و محدودیت های موجود، بیشترین و موثرترین ارتباطات علمی را با سایر دانشگاه ها برقرار نماید و این ارتباطات را در جهت اعتمادسازی میان ملت ها در فضای پرتنش منطقه ای و بین المللی به کار بندد.
نهال دیپلماسی علمی جمهوری اسلامی ایران در هشت سال گذشته، علی رغم وجود موانع گسترده ای همچون تحریم های اقتصادی و علمی بین المللی و زیرساخت های نامناسب داخلی، صرفا با اتکا به عزم و توان فکری و اجرایی دانشگاهیان تنومند گشته است. حضور مدیران بین الملل و روسای دانشگاه آگاه به اهمیت بین المللی سازی آموزش عالی و مسلط به زبان انگلیسی در دانشگاه های دولتی در طول این سالها به کالبد خسته و گوشه گیر دیپلماسی علمی ایران جان تازه ای دمید.
گرچه هنوز راه نرفته بسیار است و فاصله بعیدی تا رسیدن به نقطه مطلوب در پس نظر است اما برای ارزیابی صحیح از فعالیت‌های بین‌المللی دانشگاه درنظر گرفته نقطه عزیمت اهمیت دارد. بسیاری از دانشگاه‌های جامع و صنعتی، همچون دانشگاه تهران و شریف فعالیت بین المللی خود را از سالها پیش آغاز کرده اند و برخی دانشگاه‌های تخصصی و کوچک‌تر همچون دانشگاه علامه طباطبائی از سال ۹۲ و همزمان با تغییر ریاست دانشگاه و آغاز دوره جدید شکوفایی علمی خود، مسیر بین المللی شدن را آغاز کرد. آنچه در طی این هشت سال در زمینه دیپلماسی علمی در ۱۳ دانشگاه برتر کشور ازجمله دانشگاه های صنعتی شریف، تهران، فردوسی مشهد و علامه طباطبائی پس از یک دوره رکود و انزوای بین المللی بلندمدت شاهد بودیم، علاوه بر تسهیل تعاملات و تبادلات دانشگاهی متداول بین‌المللی، این امکان را در پیش نظر قرار می دهد که می‌توان گفتگو، تعامل، همدلی و اعتمادسازی را از درون جهان علم و دانشگاه آغاز کرد و به سطوح بالاتر ارتقا داد.
