امروز ۳۰ اردیبهشت، روز ملی جمعیت است. جمعیتی که زمانی نگرانی شدید از افزایش آن وجود داشت و به صورت موفقیت‌آمیز برای کاهش آن برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی شد اما به یکباره مشخص شد که کاهش جمعیت به مرحله خطرناک رسیده به نحوی که روند جایگزینی جمعیت در بسیاری از استان‌ها متوقف شده است. یعنی تعداد افرادی که فوت می‌کنند در کشور بیش از افرادی است که به دنیا می‌آیند.
این روندی است که در برخی از کشورهای اروپایی رخ داده و منجر به این شده که مسئولان کشورهای مذکور قوانین مهاجرت‌پذیری را برای جبران کاهش جمعیت خود در پیش بگیرند.
البته طی چند سال اخیر هشدارها در خصوص کاهش جمعیت به صورت جدی مطرح و قوانین و راهبردهایی برای افزایش جمعیت ارائه شده است اما هیچ یک از این طرح‌ها موفقیت‌آمیز نبوده و هیچ نشانه مثبتی در خصوص حداقل ثبات جمعیت ایران مشاهده نمی‌شود. مسئله‌ای که تمام مسئولان در این حوزه به آن مشرف و واقف هستند؛ اما چرا؟ چرا در حالی که طرح کاهش جمعیت در ایران به صورت موفقیت‌آمیز اجرا شد طرح افزایش جمعیت هیچ روند مثبتی در پی نداشته است.
جواب این سؤال اصلاً پیچیده نیست کافی است نگاهی به راهبردهای ملی که برای افزایش جمعیت اندیشیده شده و اقدامات ملی که باید در این خصوص اجرا می‌شد بیندازیم. به نظر می‌رسد میزان اجرای این راهبردها با میزان افزایش جمعیت رابطه معناداری دارد اما آنچه با کمبود روبروست و خلأ آن به شدت احساس می‌شود فاصله عمیق بین وعده‌ها با عمل مسئولان است. مدیریت امور انسانی با ابلاغ و دستور راه به جایی نمی‌برد و نیاز به برنامه‌ریزی و عمل دارد تا به نتیجه مطلوب منجر شود اما به راستی راهبردها و اقدامات ذیل تا چه حد عملیاتی شده است و عملیاتی نشدن آن طی سال‌های اخیر پیگیری کدام نهاد و سازمان را به دنبال داشته است؟
راهبردهای ملی
۱- فرهنگ‌سازی برای دستیابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری به‌ویژه زیر حد جانشینی.
۲- تدوین سیاست‌ها، برنامه‌ها و قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی برای دستیابی به نرخ باروری مناسب، جمعیت مطلوب و لغو سیاست‌ها، برنامه‌ها و قوانین و مقررات مشوق کاهش باروری.
۳- تدوین الگوی سبک زندگی و ترویج آن به‌ویژه فعالیت‌های اجتماعی، آموزشی و اشتغال زنان متناسب با معیارهای اسلامی و هماهنگ با مصالح خانواده به منظور ایفای هر چه کامل‌تر نقش مادری و همسری.
۴- ایجاد و استقرار نظام مدیریت فرابخشی و جامع جمعیت کشور.
۵- آمایش مستمر جمعیتی کشور و تدوین سیاست‌های مهاجرتی به منظور جهت‌دهی به جابجایی‌های جمعیتی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی.
۶- اهتمام به ارتقای کیفی جمعیت کشور از طریق متناسب ساختن نرخ باروری خانواده‌ها با شرایط و اقتضائات سلامت، معیشت و فرهنگ آنها.
اقدامات ملی
۱- تهیه طرح جامع تولید و اجرای انواع برنامه‌های آموزشی، پژوهشی، اطلاع‌رسانی، نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه‌های جمعی به ویژه صدا و سیما و شبکه‌های استانی آن با هدف گفتمان‌سازی و ترویج فواید فرزندآوری و تبیین آثار منفی کاهش نرخ باروری با رعایت شرایط و مقتضیات راهبردی.
۲- تبیین نظریه جمعیتی اسلام و ترویج آن توسط روحانیت برای اصلاح نگرش مسئولان و مردم نسبت به فواید باروری و افزایش نرخ آن.
۳- تدوین و اجرای برنامه‌های ترویجی، آموزشی، پژوهشی و خدمات پزشکی توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جهت اصلاح نگرش عمومی.
۴- برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی در تسهیل ازدواج، کاهش سن ازدواج و استحکام خانواده.
۵- حمایت از گسترش شبکه‌های اجتماعی و سازمان‌های مردم‌نهاد حامی کاهش سن ازدواج جوانان و استحکام خانواده.
۶- آمایش و برنامه‌ریزی استانی و منطقه‌ای جمعیت با در نظر گرفتن مقتضیات اساسی و راهبردی مربوط.
انتظار عجیب مسئولان برای افزایش نرخ باروری / حمایت نمی‌کنیم اما بچه‌دار شوید
۷- اصلاح نگرش‌ها و برنامه‌های درسی در سطوح آموزش و پرورش و آموزش عالی نسبت به جمعیت مطلوب و فرزندآوری و استفاده از ظرفیت‌های آنها در این زمینه.
۸- بازنگری كلیه سیاست‌ها، برنامه‌های توسعه و قوانین و مقررات کشور با تأکید بر اصلاح قوانین و مقررات تنظیم خانواده.
۹- تدوین و تصویب برنامه‌های هوشمند برای ارتقاء باروری.
۱۰- تدوین و اجرای الگوها و برنامه‌های حضور اجتماعی مطلوب و تنوع‌بخشی به مشاغل زنان متناسب با مسئولیت‌های خانوادگی (همسری و مادری).
۱۱- ایجاد بانک‌های اطلاعاتی جامع جمعیتی ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و رصد مستمر تحولات جمعیتی در جهت اهداف و سیاست‌های جمعیتی کشور
۱۲- سیاست‌گذاری توزیع و بازتوزیع جمعیت واعمال آن در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه ملی و منطقه‌ای.
۱۳- بازنگری و وضع قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی فرزندآوری به صورت پلکانی با رعایت سه معیار سن ازدواج، فاصله موالید و تعداد فرزندان ازطریق پیش‌بینی الزاماتی همچون:
۱۳-۱- پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو سالگی کودک برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی می‌باشند.
۱۳-۲- اختصاص سبد تغذیه رایگان ماهانه به صورت بن کالا شامل؛ پروتئین، لبنیات، برنج و حبوبات به میزان یک تا دو میلیون ریال به مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال حداقل برای ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان بر اساس ارزش ریالی سال ۱۳۹۰ به عنوان سال پایه.
تبصره ۱: اقلام سبد تغذیه رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می‌شود.
۱۳-۳- اختصاص بسته بهداشتی ـ درمانی رایگان شامل؛ مکمل‌های غذایی، دارو، آزمایش‌های دوره‌ای و موردی و معاینه‌های ماهیانه به مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال برای حداقل ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان.
تبصره ۲: اقلام بسته بهداشتی درمانی رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می‌گردد.
۱۳-۴- پوشش کامل بیمه‌ای برای درمان ناباروری‌های اولیه و ثانویه.
۱۳-۵- افزایش مدت مرخصی استعلاجی زایمان به ۹ ماه و مرخصی بدون حقوق به ۲۱ ماه و جمعاً به مدت ۳۰ ماه به ازای هر فرزند و در مجموع ۱۰ سال بصورت شناور با حفظ شغل برای کلیه شاغلان بخش دولتی و غیردولتی.
تبصره ۳: مرخصی استعلاجی و بدون حقوق قابل بازخرید نمی‌باشد و حداکثر تا ۶ سالگی کودک قابل استفاده است.
۱۳-۶- اختصاص مرخصی استحقاقی ۲ هفته‌ای تولد فرزند به پدر.
تبصره ۴: این مرخصی قابل بازخرید نمی‌باشد.
۱۳-۷- افزایش سنوات تحصیلی دانشجویان مادر به ازای هر فرزند تا ۴ نیم‌سال و کاهش سقف واحدهای درسی در هر نیم‌سال تا سقف ۸ واحد.
۱۳-۸- متناسب‌سازی نظام آموزشی کشور با ملاحظات جنسیتی و سیاست‌های جمعیتی در ساختار، محتوا و طول مدت تحصیل.
۱۳-۹- مراکز آموزش عالی موظفند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه‌های دانشجویی، دانشجویان متأهل دارای فرزند را در اولویت قرار دهند.
۱۳-۱۰- دانشجویان مادر دارای فرزند زیر ۳ سال می‌توانند تا ۵۰ درصد واحدهای درسی نظری دوره تحصیلی خود را به صورت نیمه حضوری یا مجازی بگذرانند.
تبصره ۵: دستورالعمل اجرایی مربوط توسط وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه و ابلاغ خواهد شد.
۱۳-۱۱- فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه حضوری و سایر شیوه‌های مناسب اشتغال برای زنان باردار و مادران دارای فرزند زیر ۵ سال.
۱۳-۱۲- حق عائله‌مندی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی به دو برابر افزایش می‌یابد.
۱۳-۱۳- اعطای مشوق‌های مالیاتی به خانواده متناسب با تغییرات در بُعد خانوار ازطریق تغییر در واحد مالیاتی از فرد به خانواده.
۱۳-۱۴- حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن‌های چند نسلی به خانواده‌های گسترده.
۱۳-۱۵- احتساب خانه‌داری به عنوان شغل و کمک به بیمه بازنشستگی زنان متأهل خانه‌دار با پرداخت بخشی از حق بیمه توسط دولت متناسب با درآمد خانواده.
۱۳-۱۶- مادران شاغل دارای ۳ فرزند و بیشتر می‌توانند با داشتن هر میزان سابقه کار، علاوه بر میزان سنوات خود به ازای هر فرزند با یک سال افزایش سنوات بازنشسته شوند.
۱۳-۱۷- مادران شاغل می‌توانند با هر میزان سابقه کار با همان میزان سنوات بازنشسته شوند.
۱۳-۱۸- پرداخت وام قرض الحسنه «فرزند» به خانواده‌ها برای فرزندان سوم تا پنجم با بازپرداخت ۱۰ ساله و بدون الزام به سپرده‌گذاری توسط بانک‌های عامل.
تبصره ۶: این تسهیلات به خانواده‌هایی که سن مادر حداکثر ۳۹ سال باشد، اختصاص می‌یابد.
۱۳-۱۹- کاهش مدت خدمت سربازی متناسب با سن ازدواج و تعداد فرزندان و افزایش حقوق و تسهیلات آنها با رعایت ضوابط و مقررات مورد عمل ستاد کل نیروهای مسلح.
ارتقای آمادگی‌های جسمی و روحی جوانان برای تربیت نسل و بارداری از طریق: (۲)
۱۴-۱- درج عناوین و سرفصل‌های مربوط به آماده‌سازی دختران و پسران از نظر سلامت جسمی و روحی و روانی برای عهده‌داری مسئولیت اداره خانواده و پرورش فرزندان در متون آموزشی مقاطع مختلف تحصیلی توسط وزارت آموزش و پرورش.
۱۴-۲- افزایش اعتبارات، امکانات، ساعات درسی و فعالیت‌های ورزشی دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها
۱۴-۳- ایجاد رشته‌های تحصیلی متناسب با جایگاه و نقش خانواده و زن براساس فرهنگ اسلامی، همچون مدیریت خانه و خانواده در مقاطع مختلف توسط وزارتین آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری.
۱۴-۴- اجرای مستمر طرح غربالگری سلامت دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها.
ترویج زایمان طبیعی و بدون درد و مقابله هدفمند با سزارین‌های غیرضروری و سودجویانه.
تبصره ۱: به‌منظور راهبری، برنامه‌ریزی و نظارت و ارزیابی كلان جمعیتی، نهاد تخصصی مدیریت جامع جمعیت کشور ظرف مدت سه ماه توسط دولت تشکیل و با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط، نسبت به تهیه برنامه عمل با تقسیم کار ملی و دستورالعمل‌های لازم اقدام و گزارش عملکرد را هر شش ماه به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می‌نماید.
تبصره ۲: درصورت لزوم، قوانین و مقررات متناظر با هر یك از اقدامات ملی، حسب مورد از سوی مجلس شورای اسلامی و هیئت وزیران به تصویب می‌رسد.
نگاهی به این راهبردهای ملی نشان دهنده دقت و توجه تهیه‌کنندگان آن در تدوین این سند است اما مسئولان اجرایی کافی است از خود سؤال کنند به چند درصد از این راهبرها عمل کرده‌اند؟ به نظر می‌رسد میزان تحقق عمل به این راهبردها رابطه مستقیمی با میزان افزایش جمعیت ایران دارد.
راهبردها و اقدامات تا زمانی که روی کاغذها بمانند و اجرایی نشوند نمی‌توان توقع تغییر وضعیت و حرکت به سوی رشد و پیشرفت در زمینه فرزندآوری را داشت. در شرایط کنونی که مردم با هجمه‌های فرهنگی و اقتصادی بی‌شماری مواجه هستند، می‌توان دلایل متعددی را برای گریز خانواده‌ها از فرزندآوری برشمرد، پس بهترین راهکار برای رسیدن به وضعیت مطلوب نزدیک کردن وعده‌ها به عمل است.
