اینها بخشی از سؤالاتی است که با وجود چرخش ویروس جهش یافته موسوم به کرونای انگلیسی در کشور هنوز رفتار این ویروس برای مردم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و سؤالات بسیاری در این باره مطرح است. آن هم در روزهایی که زندگی ما در سایه این ویروس دستخوش تغییر شده و موارد ابتلا به آن نیز روز به روز در حال افزایش است. در گفت‌وگو با طلعت مختاری آزاد استاد ویروس شناسی دانشگاه تهران این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است.
در طول چند هفته اخیریکی از سؤالاتی که بیشتر مردم از ما می‌پرسند درباره تفاوت‌های ویروس ووهان و جهش یافته انگلیسی است. با وجود چرخش این ویروس در جامعه هنوز افکار عمومی درباره مفهوم جهش ویروسی، چیز چندانی نمی‌داند. برای همین هم بسیاری خطر پیک چهارم کرونا را جدی نگرفته‌اند. ویروس جدید کرونا که در انگلیس ظهور کرده است چه ویژگی‌هایی دارد؟
«سارس کرونا ویروس ۲» متعلق به خانواده‌ای است که کرونا ویروس به آن می‌گویند. اساس نامگذاری به این دلیل است که این ویروس به‌خاطر وجود شاخک‌ها شبیه تاج دیده می‌شود. اسید نوکلوئیک (نام گروهی از مولکول‌های مهم زیستی است که در حمل اطلاعات ژنتیکی نقش دارند) کرونا ویروس «آر ان ای» است که دچار موتاسیون یا تغییراتی می‌شود. کرونا ویروس‌ها دو ویژگی دارند نه تنها ژنوم شان «آر ان ای» است بلکه جزو بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان هستند یعنی حیوانات نیز به کرونا ویروس مبتلا می‌شوند.
با این حال معمول نیست که ویروس از یک گونه به گونه دیگر منتقل شود مگر اینکه تغییراتی در ویروس اتفاق بیفتد. در این خانواده ۷ تا ویروس انسانی داریم که ۴ تا گونه آن به شکل سرماخوردگی معمولی بروز پیدا می‌کنند و ۳ گونه ویروس کرونا که شامل سارس کرونا ویروس یک است؛ اواخر ۲۰۰۲ شروع شد چون خاصیت این خانواده موتاسیون‌های پی در پی است بنابراین ویروس سارس یک از بین رفته است.
ویروس مهم بعدی از این خانواده «مرس» است که مربوط به خاورمیانه بوده و سال ۲۰۱۳ دیده شد اما مدتی است کمتر از ابتلایش گزارش می‌شود این ویروس بسیار خطرناک بود چون مرگ و میربالایی داشت یعنی حدود ۳۵ درصد مرگ و میر. آخرین ویروس از این خانواده «سارس کرونا ویروس دو» است که اواخر سال ۲۰۱۹ شناسایی شد و بیش از یک سال است این ویروس دیده می‌شود. تغییرات و موتاسیون طبیعت ویروس است.
«آر ان ای»ها در ضمن تکثیر ویروس دچار اشتباه هایی می‌شوند و تغییرات در ویروس ایجاد می‌شود. خوشبختانه ویروس کرونا آنزیمی دارد که اشتباه ها را تصحیح می‌کند. شاید به‌خاطر اینکه ویروس کرونا در جامعه می‌چرخد موتاسیون را بیشتر می‌بینیم. شاید روزی برسد که سطح ایمنی جامعه به قدری بالا برود که ویروس کمتر در جامعه چرخش و تکثیر پیدا کند و این همه موتاسیون نبینیم.
آنچه جالب است در قرن ۲۱ سه تا ویروس از این خانواده ایجاد شده است و ویروس آخری پاندمی یا طغیان‌هایی را در دنیا ایجاد کرده است. در مورد کرونا ویروس جدید در طی زمان با مطالعات علمی مشخص خواهد شد مهم‌ترین راه انتقالش چگونه است و چگونه باید آن را درمان کرد. حتی درباره منشأ این ویروس که از کجا آمده است شبهاتی وجود دارد.
می‌دانیم که کرونا ویروس ۹۸ درصد شبیه ویروس خفاش بوده به‌طوری که بعدها این مسأله مطرح شد که کرونا از خفاش به مورچه خوار منتقل شده و از این میزبان واسط به انسان منتقل شده است در حالی که در هفته‌های اخیر گفته می‌شود این نظریه که مورچه خوار نقش مهمی در انتقال ویروس کرونا از حیوان به انسان داشته، کمرنگ شده است.
آنچه مسلم است به‌دلیل شباهت خیلی زیاد کرونا با ویروس خفاش طبیعتاً منشأ آن باید خفاش باشد. اینکه بگوییم شروع ویروس از چین بود نیاز به مطالعات بیشتری دارد. وقتی توالی ویروس مشخص شود بهتر می‌توان دریافت که مبدأ ویروس کجا بوده است. آنچه تاکنون می‌دانیم منشأ ویروس از ووهان بوده اگرچه سازمان بهداشت جهانی به منشأ ویروس کرونا شک کرده و هنوز روی این مسأله بحث است.
تغییرات و موتاسیون‌های ویروس کرونا نگرانی جدیدی را ایجاد کرده است. به نظر می‌رسد با جهش‌های پی در پی، ویروس کرونا ماندگاری طولانی خواهد داشت و پاندمی با وجود واکسیناسیون هر چند فروکش خواهد کرد اماهمیشگی خواهد بود مثل ویروس آنفلوانزا. شما با این نظریه موافق هستید؟
ویروس می‌تواند دائم دچار تغییراتی شود همیشه نباید بدانیم این تغییرات در جهت وحشی‌تر شدن یا به عبارتی پاتوژن‌تر شدن این ویروس می‌شود خیلی وقت‌ها موتاسیون‌هایی اتفاق می‌افتد که برعکس، آسیب زایی ویروس کمتر می‌شود حتی ممکن است تغییراتی اتفاق بیفتد و ویروس از بین برود مثل سارس. در مورد کرونا ویروس که بیماری کووید-۱۹ ایجاد می‌کند کاملاً می‌توان جهش‌ها را بررسی کرد.
کشورهایی که از نظر علمی پیشرفته‌تر یا امکانات بهتری دارند روزانه تعداد زیادی از ویروس کرونا را تعیین توالی می‌کنند وکوچک‌ترین تغییرات را متوجه می‌شوند به همین دلیل ویروس انگلیسی یا ویروس آفریقای جنوبی و برزیلی در کشورهایی تشخیص داده شده که از نظر امکانات تشخیصی بهترند. این تصور پیش نیاید اگر در یک کشوری ویروس جدید را شناسایی می‌کنند ممکن است منشأ ویروس همان کشور باشد. اصولاً در مورد ویروس‌های تنفسی کنترل و محدودیت سخت است.
یک سال تمام دنیا سعی می‌کند بیماری را کنترل کند اما نمی‌توانند چون خیلی مواقع فرد هیچ علائم بالینی ندارد و به‌خاطر تردد عامل ویروسی را منتقل می‌کند حتی این امکان وجود دارد فرد ناقل بیماری باشد و تشخیص آزمایشگاهی داده نشود چون هیچ تستی نیست بتواند صددرصد همه موارد یا تعداد کم ویروس را تشخیص دهد. ویروس تنفسی در همه جای دنیا دیده می‌شود و هیچ کشوری هم مقصر نیست. در مورد ویروس انگلیسی هنوز روی جهش‌های آن تحقیق می‌کنند.
وقتی موتاسیون جدید اتفاق می افتد خیلی سریع نمی‌توان گفت این موتاسیون چه تغییری در بیماری زایی و قدرت انتقال ایجاد می‌کند وتأثیر واکسن بر آن چقدر است بلکه زمان نیاز است تا تشخیص دهند ولی اولین و مهم‌ترین موتاسیون این ویروس روی پروتئین سطحی یا شاخک ویروس مهم است هم از نظر قدرت چسبیدن سلول به ویروس و هم واکسن. البته کلاً پاتوژنز (بیماری زایی)بیماری فقط مربوط به این نمی‌تواند باشد بلکه شرط لازم این است که ویروس به سلول بچسبد ولی وقتی ویروس داخل سلول تکثیر پیدا کند آسیب زایی ویروس مربوط به ژن‌های دیگر است.
در کل این ویروس ۴ پروتئین در ساختمانش دارد، ۱۶ پروتئین غیر ساختمانی دارد و ۸ تا پروتئین کمکی دارد که این گروه سوم هستند که در بیماری زایی بسیار مؤثرند. چون این گروه، پروتئین‌هایی هستند که روی سیستم دفاعی ما تأثیر می‌گذارند و پاسخ‌های دفاعی ما را ضعیف می‌کنند و به‌دلیل پاسخ‌های التهابی که ایجاد می‌کنند باعث شدت بیماری می‌شوند.
ویروس جهش یافته انگلیسی چگونه باعث بیماری زایی می‌شود؟
شایعات در فضای مجازی درباره حقایق این ویروس زیاد است؛ به‌عنوان مثال گفته می‌شود ویروس جهش یافته بلافاصله پس از درگیری ریه فرد مبتلا را از بین می‌برد. جهشی که در ویروس ووهان اتفاق افتاده باعث تغییر در اسید آمینه (پروتئین‌ها، زنجیره‌های خطی یا پلیمرهایی هستند که از ترکیب اسیدهای آمینه حاصل می‌شوند) شد وهمین تغییر، قدرت چسبندگی سلول به ویروس را بیشتر کرده است در نتیجه قدرت تکثیر و انتقال ویروس بیشتر شده است طبیعتاً وقتی ویروس تکثیر پیدا می‌کند در جامعه بیشتر پخش می‌شود آنچه مهم است، این که در ویروس انگلیسی تغییرات زیادی اتفاق افتاده است، این معمول نبود که ۲۳ اسید آمینه تغییر کرد و موتاسیون‌های زیادی در آن دیده شد مقداری از این جهش‌ها روی پروتئین‌های سطحی ویروس بوده و مقداری هم روی پروتئین‌های غیرساختمانی بود.
اما چرا باید این همه تغییر را ناگهانی ببینیم؟ نظریه‌های مختلفی می‌تواند وجود داشته باشد شاید این ویروس در بدن فردی که سیستم ایمنی اش اشکال داشته تکثیر پیدا می‌کرد چون کسانی که سیستم ایمنی‌شان اشکال دارد قدرت تکثیر ویروس زیاد است اما اینکه علت این بوده است که این همه تغییرات می‌بینیم هنوز مشخص نیست. نظریه دیگر این است آیا جهش‌های ویروس به این علت است که این ویروس در بدن فردی که پلاسما درمانی شده وارد شده و برای بقای خودش این همه تغییر را داده است یا زمانی تشخیص داده شده که موتاسیون زیاد و بتدریج اتفاق افتاده ولی ناگهانی تشخیص داده شده است. اینها مسأله مهمی‌اند و هنوز در حال تحقیق هستند.
خانم دکتر سؤال اساسی این است در ویروس ووهان گفته می‌شد جوانان مبتلا می‌شوند اما شدت بروز علائم زیاد نبود یا به اصطلاح ناقل خاموش بودند با جهش ویروس بیماری زایی در جوانان بیشتر اتفاق می‌افتد؟ علت این مسأله چیست؟
تغییرات این ویروس باعث شد جوانان بیشتر درگیر شوند. ویروس برزیلی که ژاپنی‌ها آن را تشخیص دادند شباهت‌هایی به ویروس انگلیسی دارد ولی موتاسیون دیگری در آن اتفاق افتاده است در ویروس انگلیسی مهم‌ترین موتاسیون روی اسیدآمینه‌ای بود که ویروس به آن می‌چسبید. در ویروس برزیلی موتاسیون‌های دیگری اتفاق افتاده که بیشتر روی شاخک ویروس بود.
بنابراین هیچ کس نمی‌گوید بیماری زایی سارش کرونا ویروس ۲ چقدر تغییر کرده است ولی وقتی ویروس تغییر می‌کند سؤالاتی برای ما مطرح می‌شود. آیا این ویروس جدید است؟ آیا این همه واکسن ساخته شده برای ویروس جهش یافته مؤثر هستند؟ چون واکسن‌ها بر اساس ویروس‌های اول درست شده‌اند. این سؤال مطرح است این واکسن‌ها روی سوشه انگلیسی و ژاپنی مؤثر باشند ولی روی سوشه آفریقای جنوبی مؤثر نباشد، یکی از نگرانی‌ها اثربخشی واکسن است.
نگرانی دیگر این است آیا کسانی که قبلاً گرفتند مجدداً ممکن است به‌دلیل تغییرات ویروس، دوباره کرونا با علائم بالینی بگیرند؟ طبیعی است عفونت همیشه اتفاق می‌افتد چون عفونت با بیماری فرق می‌کند خیلی‌ها ممکن است عاملی وارد بدن شود ولی علائمی نشان ندهند. این سؤال مطرح می‌شود آیا ویروس جهش یافته می‌تواند افراد مبتلای قبلی را دوباره مبتلا کند؟ کلاً عفونت مجدد در مورد کروناویروس خیلی زیاد نبوده و ۳ دهم درصد بود. یعنی سه در هزارنفر است این خیلی زیاد نیست انقدر جای نگرانی باشد.
اوایل فکر می‌کردند این اتفاق می‌افتد. اگر علمی صحبت کنیم باید بدانیم افرادی که دوبار کرونا گرفتند آیا با دو سوشه متفاوت یا با همان سوشه آلوده شدند؟ یا اینکه حتی قطعاتی از ویروس مانده و دوباره مبتلا شده‌اند از این نظرهم می‌تواند مهم باشد. قدرت بیماری زایی ویروس‌ها فرق می‌کند و این مسأله مهمی است حتی ممکن است غیر از دستگاه تنفسی مشکلات جدی تری به‌وجود بیاورند.
می توانیم تخمین بزنیم میزان انتقال ویروس موتاسیون یافته نسبت به ویروس ووهان از فرد مبتلا چقدر است؟
اینها سؤالاتی است که مطرح است. راه اصلی انتقال این ویروس قطرات تنفسی است به همین دلیل است که ماسک می‌زنیم. اخیراً گفته‌اند برای پیشگیری ازویروس موتاسیون یافته دو تا ماسک بزنیم بهتر است چون ویروس اندازه ۱۹۰ نانومتر است. ماسک جراحی نمی‌تواند مانع ورود ویروس شود ولی می‌تواند مانع خروج قطرات تنفسی شود و این می‌تواند کمک کننده باشد.
مطالعات اخیر نشان داده با یک ماسک ۴۲ درصد و دو تا ماسک حدود ۹۰ درصد از انتقال ویروس جلوگیری می‌شود البته در شرایط خاصی ویروس می‌تواند هوابرد باشد مثل زمانی که مریض اینتوبه می‌شود چون اگر کرونا می‌توانست هوابرد باشد خیلی سریع در جامعه پخش می‌شد و قدرت انتقالش بیشتر بود. به هر حال اینها سؤالاتی است که پاسخ دقیقی ندارند.
سؤال آخر اینکه با وجود درگیری کشورها با ویروس جهش یافته انگلیسی کدام واکسن کرونا روی این ویروس اثرگذارتر است؟
خیلی سخت است در این لحظه واکسن‌ها را مقایسه کنیم یا بگوییم عوارض جانبی کدام کمتر یا بیشتر است اینها را زمان نشان می‌دهد کارخانه‌های متعدد واکسن می‌سازند و هیچ وقت هیچ واکسنی صددرصد نبوده و هیچ واکسنی نبوده که هیچ عوارضی نداشته باشد. طبیعی است همه واکسن‌ها کم و بیش عوارضی داشته باشند برای مثال واکسن آنفلوانزا حدود ۷۰ درصد مؤثر است اگر ما از واکسن کرونا نیز همین درصد ایمنی داشته باشیم انتقال ویروس کم می‌شود در هر حال واکسن می‌تواند در این شرایط خوب باشد واکسن‌ها کم و بیش عوارضی دارند و این بعدها مشخص می‌شود.
در نظر بگیریم فعلاً داروی مؤثری برای این بیماری نیست ممکن است بزودی دارویی شناسایی شود این ویروس جزو ویروس‌هایی است که می‌توان برایش دارو درست کرد ولی روی این واکسن‌ها کنکاش نکنیم باید ببینیم تأثیرشان چقدر است شاید ایران واکسن‌های بهتری ایجاد کند طبیعتاً در مورد ویروس تنفسی ایمنی موضعی در دستگاه تنفسی داشته باشیم خیلی بهتر است.
واکسن آمده و جاهای مختلف دنیا واکسن می‌سازند ما هم امیدواریم سال ۱۴۰۰ به زندگی عادی برگردیم اینجور زندگی کردن خیلی مشکل است اگر قرار باشد همه چیز مجازی باشد و ارتباط واقعی نباشد بعداً مشکلات دیگر خواهیم داشت.
