مناطق شرقی ایران دارای فرصت‌‌های ترانزیتی بسیار مهمی هستند که دولت ایران برای استفاده از این فرصت ها ناگزیر به توسعه شبکه حمل و نقل است که حمل و نقل ریلی نسبت به سایر شیوه های حمل و نقل، برای انجام مبادلات گسترده تجاری و مسافری به صرفه تر و ایمن تر است و به عنوان یکی از شاخص های توسعه پایدار شناخته می شود.
در نواحی شرقی و شمال شرقی ایران، همسایگانی وجود دارند که به دلیل داشتن زبان و تاریخ مشترک با ما، دارای اهمیت بسیاری در تامین منافع اقتصادی و تثبیت موقعیت استراتژیک کشورمان هستند؛ از سوی دیگر، این کشورها بر خلاف ایران دارای راه دریایی نیستند و برای صادرات و واردات محصولات گوناگون، مجبور به عبور از خاک ایران هستند.
یکی از این همسایه ها، افغانستان است که مرزهای آن با سایر کشورهای همسایه، انتهای شبکه ریلی آن کشورها محسوب می شود و داخل خاک افغانستان تا قبل از احداث مسیر ریلی خواف-هرات، فاقد مسیر ریلی بوده است.
تامین نیازهای کشور دو راه حل دارد؛ تولید در داخل و واردات از سایر کشورها، موقعیت جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی و ... در سخت یا آسان بودن تولید یا واردات کالا بی تاثیر نیست؛ بنابراین وقتی که تولید یک کشور بیش تر از نیاز آن باشد به درآمدزایی از طریق صادرات آن می اندیشد و بر عکس اگر کشوری در تولید یک یا چند محصول ناتوان یا کم توان باشد و یا تولید یک محصول خاص برای آن کشور صرفه اقتصادی نداشته باشد، ترجیح می دهد که واردات آن محصولات را در دستور کار خود قرار دهد.
به طور کلی به حمل و نقل کالا بین کشورهای مختلف ترانزیت می گویند که توسعه آن دارای منافع بسیاری در زمینه های گوناگون اقتصادی، سیاسی و ... برای کشورهای قرار گرفته در مسیر آن است؛ از سوی دیگر در هر کشوری اگر حمل و نقل کالا محدود به بازارهای داخلی شود، درآمد و کاربرد خود را از دست می دهد.
با اتمام مسیر ریلی خواف- هرات، این کشور برای نخستین بار دارای خطوط ریلی خواهد شد و حمل ریلی كالاها از مسیر بنادر دریایی جنوب و جنوب شرقی ایران به آن امکان پذیر شده و ایران به مسیر ریلی ازبكستان، تاجیکستان و چین هم متصل می شود.
کشور چین به عنوان قطب اقتصادی آسیا شناخته می شود و اکثر کشورهای جهان به برقراری روابط تجاری و اقتصادی با این کشور تمایل دارند و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست.
از سوی دیگر چین نیز به سبب پهناور بودن مساحت آن، با کشورهای متعدد و همچنین اقیانوس آرام همسایه است و با توجه به این که در شرایط فعلی راه ارتباطی آن در شرق و جنوب شرقی و از مسیر دریایی و بسیار پرهزینه است، تمایل زیادی به توسعه شبکه حمل و نقل ریلی در مناطق غربی این کشور دارد.
هم اکنون نیز ارتباط ریلی بین ایران و چین از دو مسیر برقرار است؛ یکی مسیر عبوری از كشورهای بنگلادش، هندوستان، پاكستان که به مرز میرجاوه در استان سیستان و بلوچستان میرسد و دیگری مسیر عبوری از كشورهای قزاقستان، ازبكستان، تركمنستان و در نهایت با اتصال به مرز ریلی سرخس، به ایران می رسد.
ارتباط ریلی فعلی بین ایران و چین دارای مشکلات متعددی است که مهمترین آنها طولانی بودن مسیر و عبور از کشورهای متعدد است که زمان حمل و نقل و هزینههای فنی و گمرکی را افزایش می دهد. از سوی دیگر مشکلات و خصومتهای سیاسی و تجاری بین کشورهای متعددی که در این مسیر طولانی قرار دارند، گهگاهی مانع از حمل و نقل ایمن می شود؛ به طور مثال، به دلیل روابط پرتنش میان هند و پاکستان، راه آهن عبوری از مرز این دو کشور نمی تواند دارای امنیت لازم برای حمل و نقل باشد.
عباس خطیبی معاون شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل ونقل کشور درباره پیشرفت طرح راه آهن ایران-افغانستان گفت: پیشرفت فیزیکی این طرح به ۶۰ درصد رسیده و مهندسان ایرانی همچنان مشغول کار هستند، از سوی دیگر در حال ساخت پایانه مرزی ایستگاه شمتیغ هستیم.
وی یادآور شد: پیشرفت فیزیکی ساختمان ایستگاه مرزی به ۸۳ درصد رسیده و شرکت ساخت و پیمانکاران، تمام تلاش خود را به کار گرفته اند که تا پایان آبان‌ماه آن را به افتتاح برسانند.
خطیبی اظهار کرد: میزان جا به جایی بار و مسافر این مسیر ۱۴۸ کیلومتری تا پایان افق ۱۴۰۴، حدود ۶ میلیون تن بار و یک میلیون مسافر است.
او تاکید کرد: ۷۷ کیلومتر از این مسیر ۱۴۰ کیلومتری در قالب خط یک و دو در خاک ایران و قطعه سوم آن در خاک افغانستان به طول ۳۲ کیلومتر است که درقالب عملیات برون مرزی در حال انجام است.
یکی از مشکلات حمل و نقل ریلی، نبود یا کمبود زیرساخت هاست که بودجه کم دولتی نمی تواند این مشکل را حل کند، به نظر می رسد دولت باید شرایط ورود سرمایه‌گذاران غیردولتی به این بخش را به گونه ای فراهم کند که سرمایه گذار از بازگشت سرمایه اش اطمینان حاصل کند و برای ورود به این صنعت و توسعه ترانزیت، ترغیب شود.
