تاریخ تهران قدیم نشان می دهد قنات ها یکی از مهمترین منابع تامین آب در پایتخت به شمار می روند. آنطور که تاریخ نویسان اعلام کرده اند بیش از 30 قنات پر آب، پهنه های مختلف شهر تهران را که درگذشته به صورت روستاهایی نزدیک به تهران قدیم بودند، تامین آب این محدوده ها را برای مصارف مسکونی و کشاورزی بر عهده داشت. با گسترش سیستم لوله کشی در اواخر پهلوی اول این قنات ها نه تنها فراموش شدند، بلکه با خشک شدن تدریجی این چشمه های آب زیر زمینی اکنون به عاملی برای فرونشست های پی در پی مناطق مرکزی و تاریخی شهر تهران تبدیل شده اند. به گزارش تیتر شهر: آنطور که برخی از تاریخ نویسان اعلام کرده اند، مهمترین قنات هایی شهر تهران تا قبل از اجرای سیستم لوله کشی شامل الهیه ، باغشاه ( ناصریه ) ، بهاء الملک و ناصرالملک ، بهارستان ، سفارت شوروی ، شاهک ، بریانک ، پامنار ، رحمت آباد ، جلالیه ، سفارت انگلیس ، کریم آباد ، صدقیه ، شاه ، نظامیه ، علاءالدوله ، حاج علی رضا ، مهرگرد ، مبارک آباد و مخلص آباد ، مهدی آباد ( سفارت آمریکا) صفرآباد و جمشیدآباد ، مخصوص ، شهاب الملک ، نجف آباد ، سردار، کوثریه ( فرمانفرما ) اکبرآباد ، یوسف آباد و بهجت آباد ، کرج امین الملکی بود. حتی در تاریخ آمده است که قنات شاه یکی از مهمترین قنات های پایتخت بود که به دستور ناصرالدین شاه حفر و آماده شد و طی وقف نامه ای که موجود است و در سال 1273 هـ . ق ناصرالدین شاه این قنات را وقف عام کرد. آب این قنات که بسیار گوارا بود تا آغاز دهه 1330 شمسی و اتمام لوله کشی آب تهران ، مورد استفاده اهالی تهران بود.
اما در نقشه هایی که میرزا عبدالغفار اصفهانی ملقب به نجم‌الدوله و نجم‌الملک از منجمان و مهندسان بسیار موفق و استاد ریاضی مدرسه دارالفنون تهیه شده است، تعداد قنات هایی که تهران و روستاهای اطراف آن را سیر آب می کرد بین 70 تا 80 قنات است. لازم است بدانید حاج نجم الملک فردی بود که چهارمین نقشه دارالخلافه تهران را به عنوان نخستین نقشه دقیق تهران بعد از گسترش به باروی ناصری توسط وی کشیده شده است.
از آنچه در متون گذشته به عنوان تاریخ اجتماعی و سیاسی تهران به ویژه از دوره های محمد شاه قاجار، حاج میرزا آقاسی و صدر اعظم به دست می آید، می توان به این نکته درباره تهران رسید؛ اینکه منابع آب تهران کم است.حاج میرزا آقاسی به این موضوع اهمیت می داد و به همین دلیل بود که در زیاد کردن قنات‌ها کمک کرد. او همچنین نخستین کسی است که آب کرج را هم به تهران آورد منتها کارش بعدا امتداد پیدا نکرد.
بعد از گذشت یک قرن اکنون نه خبری از چاه های پر آب شهر تهران است و نه کمتر کسی به خاطر دارد در روزگاران گذشته آب شُرب پایتخت چگونه تامین می شده است. اکنون قنات های قدیمی به مقاره هایی تبدیل شده اند که هر چند وقت یک بار باعث فرونشست زمین در محدوده های مرکزی، قدیمی و تاریخی شهر تهران می شوند.
معاون برنامه ریزی و توسعه شهری شهرداری منطقه 12 درباره تاریخ حفر قنات در شهر تهران به خبرنگار تیتر شهر این گونه توضیح می دهد: ایرانی ها با توجه به شرایط اقلیمی ای که در برخی از شهرها وجود داشته این هنر را داشته اند تا آب را از دل زمین با حفر قنوات به روی زمین آورده و آن را به سمت آبخوان ها و دشت ها جاری کنند.
در حال حاضر 11 رشته از قنات های کشور در فهرست یونسکو به ثبت رسیده اند که به عنوان میراث جهانی شناخته می شوند. می توان گفت ایران تنها کشوری است که در آن، شهر یزد به عنوان مرکز بین المللی قنات شناخته شده است کما اینکه بیشتر قنات های ثبت شده درفهرست سازمان یونسکو نیز در این شهر وجود دارد.
به گفته مصطفی حسینی هر چند از شهر تهران قناتی در فهرست میراث جهانی به ثبت نرسیده است اما قنات هایی در این شهر در گذشته حفاری شده اند که ظرفیت اضافه شدن به فهرست میراث جاهنی یونسکو را دارند.
قنات 700 ساله «مهر گرد» یکی از قنات های تاریخی شهر تهران است که هنوز دبی آب آن با قنات های پر آب حال برابری می کند. طبق مطالعاتی که کارشناسان شهرداری منطقه 12 با همراهی متخصصان انجام داده اند، مشخص شده دِبی آب قنات مهرگرد در مقاطعی به حدود 200 لیتر بر ثانیه می شود که بر این اساس می توان از آن به عنوان یک ظرفیت قابل توجهی از منابع زیر زمینی آب در محدوده مرکزی پایتخت نام برد.
آنطور که معاون برنامه ریزی و توسعه شهری شهرداری منطقه 12 توضیح می دهد، این منبع آبی از دبیرستان البرز در چهار راه کالج شروع شده و به موازات خیابان فردوسی به سمت تهران قدیمی جاری می شود. در میانه مسیر خود یکی دو تا از مجموعه های بانکی خیابان فردوسی را آبیاری می کند و در نهایت از حاشیه میدان مشق از زیر ساختمان وزارت امور خارجه می گذرد و به سمت میدان امام خمینی می رود.
اما در این محدوده متاسفانه به دلیل برخورد با ایستگاه تقاطعی مترو آب قنات وارد زه کش مترو شده و به سمت اراضی جنوبی شهر راه خود را باز می کند.
بی توجهی مشاور اولیه طراحی شبکه مترو که یک فرانسوی بود به موضوع قنات در تهران تونل مترو باعث شده تا آب این قنات از مسیر طبیعی خود در گذشته انحراف مسیر دهد. بررسی ها نشان می دهد با توجه به قدمت تاریخی قنات مهرگرد، اما هنوز در مقاطعی که به بانک ملی، مجموعه وزارت خارجه و دبیرستان البرز آب رسانی می کند؛ شبکه فاضلاب این مجموعه ها آن را آلوده نکرده است.
توجه شهروندان به موضوع قنات در محدوده مرکزی پایتخت
وجود یکی از کهن ترین میراث معماری و فرهنگی ایران در محدوده مرکزی شهر تهران یک فرصتی است که می تواند به ایجاد یک قطب جدید گردشگری در تهران قدیم به نام «گردشگری آب» تبدیل شود. موضوعی که هم برای پایتخت نشینان و هم گردشگرانی که به این شهر وارد می شود، می تواند جذاب باشد.
مصطفی حسینی درباره بازگشت دوباره آب قنات مهرگرد به مسیر طبیعی خود به خبرنگار تیتر شهر توضیح داد: در حال بررسی هستیم تا بتوانیم آبی که در محدوده میدان امام خمینی وارد زه کش مترو می شود، با مطالعه و امکان سنجی آن را دوباره به کانال های پیاده راه بازار، میدان ارگ و نهایت کاخ گلستان جاری کرده و در این میان فضای سبز وزارت اقتصاد و دارایی را از این قنات قدیمی سیر آب کنیم.
در حال حاضر وزارت اقتصاد و دارایی برای تامین آب مورد نیاز خود در بخش فضای سبز دچار مشکل است و هدایت آب قنات مهرگرد می تواند در آبیاری این وزارتخانه این کمبود را جبران کند.
آشنایی شهروندان به پدیده قنات ها در تامین آب مورد نیاز ساکنان پایتخت در روزگاران گذشته یکی از موضوعاتی است که شهرداری منطقه 12 تهران به آن توجه ویژه کرده است. هر چند در طول سال های اخیر محققانی مانند مهندس مالکی اقدام به انتشار کتابی به نام «قنات های تهران» کرده و نقشه های این شبکه آبی زیر زمینی را در پایتخت تهیه کرده است. اما برگزاری همایش «آب های تهران» از سوی پژوهشگران دانشگاهی گام دیگری است که در این زمینه برای آشنایی و آشتی شهروندان، متخصصان با این موضوع تا کنون برداشته شده است.
به گفته معاون شهردار منطقه 12 تهران؛ در نظر داریم تا در مراسم افتتاحیه همایش «آب های تهران» که دوره دوم آن در حال برگزاری است از تجربیات مهندس مالکی در رابطه با قنات های پایتخت استفاده کردیم. همایش «آب های تهران» توسط خانم دکتر کرامتی متخصص حوزه معماری یک دوره آن برگزار شده و دوره دوم آن نیز در حال برگزاری است.
این همایش خارج از مجموعه شهرداری تهران و دارای یک دبیر خانه است که به صورت داوطلبانه توسط این استاد آزاد اسلامی در حال برگزاری است. عنوان اصلی این همایش« اگر آب ها را در تهران جاری کنیم» است که در دوره اول به موضوع رود دره های شمیران پرداخت و در دوره دوم آن که در حال برگزاری است به موضوع قنوات، تهران تاریخی هسته صفوی و ناصری می پردازد و دردوره سوم که سال آینده برگزار می شود نیز به موضوع « شهرری و چشمه علی» می پردازد. در واقع می توان گفت این همایش در طول سه دوره خود به موضوع آب در تهران از شیمرانات تا شهر ری توجه ویژه نشان می دهد.
قنات های قدیمی و پر آب شهر تهران
به غیر از قنات مهرگرد، قنات سنگلج نیز یکی از قنات های قدیمی پایتخت در حصار ناصری به شمار می رود که نه به اندازه قنات مهرگرد اما همچنان این قنات نیز به حیات خود ادامه می دهد. بررسی ها نشان می دهد که این دو قنات در حال حاضر نیز اهمیت زیادی برای تاریخ شناسان، معماران و مدیران شهری دارد چرا که در گذشته به عرصه های مهم مرکز شهر را آب رسانی می کرده است. البته در این میان می توان به قنات حاج علی رضا نیز اشاره کرد که در تاریخ تهران قدیم جزو قنات های مهم شهر تهران بوده است.
مصطفی حسینی درباره وضعیت سایر قنات های تهران در محدوده مرکزی به خبرنگار تیتر شهر یادآور شد: بررسی های اولیه نشان می دهد که عمده قنوات پایتخت به دلایل مختلف متروک شده اند که در این میان تنها دو قنات مهم مهرگرد و سنگلج هستند که خشک نشده و به حیات خود در زیرسطح منطقه تاریخی شهر تهران ادامه می دهند.
در حال حاضر می توان گفت قنات سنگلج یکی از قنات های مهم شهر تهران و باقی مانده از میراث معماری تهرن قدیمی است که با توجه به اینکه دبی آن پایین است اما همچنان به محله مسکونی سنگلج اتصال دارد. این قنات از خیابان سی تیر وارد پارک شهر می شود که ابتدای گذردرخونگاه نیز مظهر قنات سنگلج بوده است.
به رغم آنکه قنات ها برای تامین آب تهران در روزگاران گذشته نقش کلیدی داشته اند، اما سوال اینجاست که دلایل خشک شدن این مظاهر پنهان آب در تهران چه بوده است؟
معاون شهردار منطقه 12 در پاسخ به سوال خبرنگار تیتر شهر گفت: در بررسی هایی که از نگاه هیدرولوژیک روی قنات های قدیمی شهر تهران انجام شده، مشخص شد یکی از دلایل مهم خشک شدن آب این مجموعه ها در مرکز تهران به دلیل ساخت و سازهایی است که در سر منشا و یا مظهر قنات ها و یا در میانه راه انجام شده است. این ساخت و سازها باعث مسدود شدن آب راه قنات ها در زیر زمین و در نهایت خشک شدن آنها شده است. این در حالی است که هنوز در زیر سطح محدوده تهران قدیم کانال های توضیح آب قنات های قدیمی موجود است اما متاسفانه به دلیل ساخت و سازهای دهه های گذشته هیچ آبی در آن جریان ندارد.
آنطور که معاون برنامه ریزی و توسعه شهری شهرداری منطقه 12 تاکید دارد، بر این باوریم که آب این قنات ها از مسیر اصلی و طبیعی خود منحرف شده اند و یا اینکه در خوش بینانه ترین حالت وارد سفره آب های زیر زمینی می شوند.
بخش دیگری از بررسی های انجام شده، نشان می دهد بخش قابل توجهی از قنوات تهران متروکه هستند و این مساله باعث شده تا محدوده مرکزی پایتخت با چالش فرونشت ها در این پهنه روبه رو شوند.
حسینی در این باره یادآور شد: قنات های قدیمی شهر تهران که متروکه شده اند اکنون تبدیل به حفره هایی در فضای زیر سطحی شهر تهران تبدیل شده اند که به دلیل عدم نگهداری درست از آن امکان فرونشت زمین را در فضاهای شهری مرکز تهران تشدید کرده اند.
احیای دوباره قنات های تهران
موضوع قنات ها در محدوده تاریخی تهران باعث شد تا شهرداری منطقه 12 با همکاری دبیر خانه «آب های تهران» با محوریت «قنات سنگلج، کاریز، کهن شهر، خانه من» اقدام به برگزاری مسابقه ای با محوریت آب های پنهان شهر تهران کند. یک مراسم افتتاحیه برگزار و هیات داورانی نیز برای بررسی آثار مسابقه برگزار شده انتخاب شد.
هدف این بود تا ایده ها و راهکارهای برتر و جدیدی برای بهره مندی از آب قنات ها در بخش تاریخی تهران به ویژه قنات سنگلج که مسیر احیای آن محله تاریخی سنگلج، خیابان سی تیر و پارک شهر است با رویکرد تاثری که آب بر کیفیت زندگی شهروندان می گذارد، انتخاب شوند.
آنطور که مصطفی حسینی توضیح می دهد، بر این باور هستیم قنات ها در گذشته ای نه چندان دور اثر زیادی درکیفیت زندگی پایتخت نشینان داشته اند اما با ورود تکنولوژی و ایجاد شبکه آب لوله کشی این گوهر حیاتی فراموش شده است. از سوی دیگر در نظر داریم تا نظر شهروندان را به موضوع قنات و تاریخ فضای زیر سطحی تهران قدیمی جلب کنیم.
به همین دلیل یک مراسم افتتاحیه برای این جشنواره به همراه سه نشست تخصصی با موضوعات آب و قنات، بافت تاریخی و ارتباط با آب و نشست سوم با موضوع خانه ایرانی و ارتباط آن با آب در محله سنگلج برگزار شد.
وی ادامه داد: با پایان یافتن مرحله داوری آثار ارائه شده به دبیر خانه در هفته گذشته از امروز(شنبه) تا دو شنبه نیز یک نمایشگاه عمومی از آثار برگزیده در موزه ارتباطات میدان مشق برگزار می شود تا شهروندان متخصص و غیر متخصص نیز نظرات کارشناسی خود را در این رابطه ارائه دهند. همچنین در روز سه شنبه همزمان با میلاد حضرت زهرا طرح های برتر معرفی خواهند شد.
فرصت ها و تهدیدهای قنات های متروکه در بافت مرکزی پایتخت
به هر حال باید قبول کرد وجود قنات های قدیمی در زیر سطح بخش تاریخی تهران هم یک فرصت و هم یک تهدید به شمار می رود در نتیجه ارائه راهکارهایی برای کاهش تهدید این مجموعه ها و تبدیل کردن آن به فرصت مغتنم یکی از الزاماتی است که باید در انتخاب آثار برگزیده مسابقه فوق مد نظر قرار گیرد.
معاون شهردار منطقه 12 با تایید این مساله به خبرنگار تیتر شهر بیان کرد: شهرداری منطقه 12 تمام تلاش خود را به کار گرفته تا فرصت وجود قنات های قدیمی به عنوان یک فرصت استفاده کند. در واقع در تلاش هستیم تا قنات های غیر دایر و متروکه ای که در این محدوده وجود دارد به یک تهدید در فضای زیر سطحی تبدیل نشود از همه مهمتر اینکه نظر شهروندان را به این موضوع جلب کنیم که از کنار ابتکاری که در معماری قنات ها در تهران وجود دارد با بی اعتنایی رد نشوند.
در نشست های تخصصی رویداد آب های تهران به این باور رسیدیم که یک نوع غفلت، نا آگاهی و فراموشی عمدی و یا سهوی در طول ادوار گذشته باعث این شده تا به این موضوعات بی توجه شویم به این علت که تکنولوژی های نوین توانستند آب را به داخل خانه هایمان بیاورند. در نظر داریم تا درباره سرگذشت تامین آب در تهران یک آگاهی جمعی ایجاد کنیم.
به گفته وی؛ ایده هایی که از نشست های تخصصی و یا آثار ارائه شده در مسابقه ارائه شد، بسیار متنوع بود. بخشی از این ایده ها در راستای ارتقای آگاهی جمعی از اتفاقی که در فضای زیر سطحی می گذرد بود و بخشی نیز ناظر بر استفاده های گردشگری و ارتقاء فرهنگ عمومی شهروندان به این مساله بود. موضوع مهم دیگری که مد نظر قرار گرفت، امکان استفاده از این منابع آبی در شرایط بحرانی است.
در حال حاضر آب قنات مهرگرد به دلیل ایجاد شبکه مترو به اراضی جنوب تهران سرازیر می شود که بخش از آن در آبیاری زمین های کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد. در نظر داریم تا بخش دیگری از آب این قنات نیز برای آبیاری فضای سبز وزارت اقتصاد استفاده شود. هرچند وزارت اقتصاد به دنبال حفر چاه بود و در مقاطعی نیزشهرداری منطقه با تانکر آب مورد نیاز فضای سبز این مجموعه را تامین می کرد اما با احیای دوباره آب قنات مهرگرد این مشکل در آینده نزدیک رفع خواهد شد.
گردشگری آب، جاذبه جدید طهران قدیمی درجذب توریسم
می توان گفت، گردشگری آب می تواند به یک موضوع جدید و جاذبه گردشگری در منطقه 12 تبدیل شود. وجود قنات مهرگرد با قدمت تاریخی 700 ساله این امکان را برای مدیران شهری و متولیان گردشگری فراهم می کند تا این موضوع جدید را ورارد سرفصل های جاذبه گردشگری محدوده تهران قدیم کنند اما یک پیش شرط دارد، اینکه امکانی برای گردشگران فراهم شود تا از آنچه که در شبکه تامین آب تهران در دوره گذشته در فضای زیر سطحی می گذرد، گردشگران بازدید کنند.
معاون توسعه و برنامه ریزی شهری شهراری منطقه 12 در این باره نیز به خبرنگار تیتر شهر یادآور شد: در حال حاضر در برخی از ایده هایی که در جریان مسابقه مطرح شده شاهد این موضوع هستیم که برخی از متخصصان و ایده پردازان در صدد آگاهی بخشی به شهروندان و گردشگران در فضای روی سطحی از آنچه در زیر زمین در شبکه آبراهی قنات ها روی می دهد، بودند. جالب است بدانید که در پارک شهر دریچه چاه هایی که امکان دسترسی به آب راه قنات سنگلج را ایجاد می کند، وجود دارد. در جریان یکی از بازدید ها این دریچه ها برداشته شد و شرکت کنندگان توانستند از فضای رو سطحی به جریان آب قنات نگاه کنند.
در بررسی های دیگر نیز مشخص شد قنات سنگلج با توجه به اینکه در فضای زیر سطحی آجر چینی خوبی در کانال های خود دارد و ارتفاع آن به دو متر نیز می رسد، امکان بازدید را برای گردشگران ایجاد می کند. به این صورت که از دریچه های موجود در پارک شهر می توانیم به فضای زیر سطحی این قنات برویم.
آنطور که حسینی می گوید، طرح برگزیده مسابقه « سنگلج؛ تهران: کاریز، کهن شهر، خانه من» طرحی است که کمترین مداخله را در محدوده مرکزی شهر تهران ایجاد کرده و ازطریق توجه دادن به موضوع قنات در فضای زیر سطحی تلاش کرده بود تا بازنمایی مناسبی را از این امکان انجام دهد و حتی در جاهایی نیز امکان استفاده از این مانبع آبی را در روی سطح فراهم کرده بود.
