جنگل‌های هیرکانی؛ قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیا در ایران

تاریخچه جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی، قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شوند، که با نام موزه زنده دنیا نیز شناخته می‌شوند. اروپایی‌ها در گذشته نام قدیم گرگان را به مرکزیت گنبد، هیرکان می‌نامیدند. هیرکان بخش‌هایی از سمنان، مازندران و مناطق اطراف را در بر می‌گرفت؛ و هیرکانیا نامیده می‌شد. این واژه بعدها به گرگان تبدیل شد که در برگیرنده دشت گرگان، خلیج گرگان و غیره بود. در واقع می‌توان گفت جنگل‌های هیرکانی نام قدیمی همین منطقه و گرگان بوده است.

موقعیت جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی در کمربندی به طول ۸۰۰ کیلومتر ( از آستارا تا شرق گرگان) و عرض تقریبی ۱۱۰ کیلومتر، دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز را از سطح دریا تا خط مرزی جنگل (ارتفاع ۲۸۰۰ متر از سطح دریا) پوشش می‌دهند. کل مساحت این منطقه جنگلی، بیش از ۸/۱ میلیون هکتار است که ۱/۱ درصد سرزمین ایران را تشکیل می‌دهد. جنگل‌های هیرکانی بخش‌هایی از ۵ استان مرزی شمال ایران ( از غرب به شرق: اردبیل، گیلان، مازندران، گلستان و شمال خراسان) را در بر گرفته و این منطقه امروزه با نام « منطقه اکولوژیکی جنگل مخلوط هیرکانی خزر» شناخته می‌شود، که یکی از ۲۰۰ منطقه معرفی شده اکولوژیکی جهان، توسط بنیاد جهانی حمایت از حیات وحش است.

 جنگل‌های هیرکانی بازمانده دوران سوم زمین شناسی و عصر یخبندان و غنی از نظر گونه‌های بومی و باستانی، پوشش گیاهی و تنوع زیستی، با نادرترین گونه‌های جنگلی جهان شامل ۱۵۰ گونه بومی (آندمیک) درختی وبوته‌ای، و ۶۰ گونه پستاندار، ۳۴۰ گونه پرنده، ۶۷ گونه ماهی، ۲۹ گونه خزنده و ۹ گونه دوزیست است. ببر مازندرانی که زمانی بزرگ‌ترین گوشتخوار ایران بود، ۲۰ سال پیش منقرض شد و گونه‌های دیگر که به طور چشمگیری کاهش یافته‌اند نیز شامل پلنگ، سیاه‌گوش، خرس قهوه‌ای، گرگ، شغال،گربه جنگلی، شنگ و مرال هستند. جنگل‌های هیرکانی همچنین به عنوان منطقه مهم بین‌المللی برای پرندگان (IBA) ثبت شده است.

این نوع جنگل‌ها، در حالی که در اکثر نقاط اروپا و سیبری به دلیل سرما و یخبندان قادر به بقا نبوده‌ و در حال حاضر فسیل‌هایی از آنها به جای مانده، به دلیل اقلیم معتدل‌تر در حاشیه دریای خزر به حیاط خود ادامه داده‌اند.

ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های ۴۰ میلیون ساله هیرکانی که در دو کشور ایران و آذربایجان قرار دارند، در سال ۱۳۸۵ از طرف آذربایجان برای ثبت در یونسکو معرفی شدند. پس از بررسی‌های کارشناسان یونسکو، به دلیل سهم ۲۰ هزار هکتاری جمهوری آذربایجان در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران، درخواست آنها رد شد. پس از آن، مقامات ایران پیشنهادی را مبنی بر ثبت مشترک این جنگل‌ها به آذربایجان ارائه دادند، اما این امر به دلیل اختلافات دو طرف میسر نشد. از جمله موارد اختلافی، آن بود که علی‌رغم قوانین یونسکو مبنی بر ثبت اسامی کشورهای دارای آثار تاریخی و طبیعی مشترک به ترتیب حروف الفبا، ایران مخالف ثبت نام آذربایجان پیش از نام ایران در سند این اثر بود؛ زیرا سهم اندک آذربایجان از این جنگل در مقابل سهم ایران، قابل قیاس نبود.

پس از این اختلاف، ایران پرونده ثبت جنگل‌های هیرکانی را به تنهایی به یونسکو تحویل داد و در حال حاضر سه سایت در استان گلستان، سه سایت در استان گیلان و ۶ سایت در استان مازندران برای ثبت در میراث جهانی معرفی شده‌اند؛ که از آن جمله می‌توان به منطقه سیاه رودبار افراخته اشاره کرد. منطقه سیاه رودبار افراخته دارای ویژگی‌های خاصی مانند وجود عناصر هیرکانی و جنگل‌های سرخدار است. جنگل‌های سرخدار در سطح جهان مساحت اندکی را به خود اختصاص می‌دهد، اما در منطقه علی آباد استان گلستان در مساحتی ۴۰۰ هکتاری،  به صورت یکجا یافت می‌شوند. از درخت سرخدار برای مداوای برخی از سرطان‌ها استفاده می‌شود، که به گفته دانشمندان، این مناطق باید کاربری علمی داشته باشند. هرچند این احتمال وجود دارد که سایر کشورها دارای مساحت بیشتری از درختان سرخدار باشند،‌ اما نکته اصلی این است که شاید کمتر نقطه‌ای در جهان، این مساحت از درختان سرخدار را در یک مکان داشته باشد.

۱۵ نقطه از این جنگل‌ها شامل پارک ملی گلستان، جنگل ابر شاهرود، منطقه حفاظت شده جهان‌نما، منطقه حفاظت شده بولا، جنگل الیمستان، جنگل واز، حوزه کجور نوشهر، چهار باغ چالوس، جنگل خشکه داران، منطقه حفاظت شده گشت رودخان و سیاه مزگی، سیاه رودبار گیلان و منطقه حفاظت شده لیسار، سایت‌های انتخابی برای ثبت در فهرست میراث جهانی هستند. سایت‌های معرفی شده از سوی ایران را می‌توان به دو بخش اصلی و ضربه گیر تقسیم کرد. در بخش اصلی هیچ فعالیتی نباید انجام شود ولی در بخش ضربه‌گیر حساسیت‌ها و ممنوعیت کمتر است.

به گفته کارشناسان، علت انتخاب منطقه سیاه رودبار افراخته، وجود پارک ملی گلستان و منطقه حفاظت شده جهان‌نما در این محدوده است. منطقه حفاظت شده جهان نما، یک منطقه در جنوب گرگان است و تا جنوب شرقی کرد کوی ادامه داشته و  از سال ۱۳۵۲، تحت حفاظت محیط زیست قرار دارد. پارک ملی گلستان نیز یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده ایران است که شاید بتوان از آن به عنوان اولین منطقه حفاظت شده کشور یاد کرد. درختان رنگارنگ انجیلی‌ و درختان راش از دیگر عناصر هیرکانی شناخته شده در این مناطق، به حساب می‌آیند. مناطق مربوط به سیاه رودبار افراخته به دلیل داشتن درختان سرخدار، در برخی نواحی برای افراد عادی ورود ممنوع است و به همین دلیل، تاکنون در آنها آتش‌سوزی رخ نداده است. این در حالی است که پارک ملی گلستان به دلیل وجود جاده آسیایی و روشن کردن آتش برای پخت و پز، در نقاط مختلف دچار آتش‌سوزی می‌شود.

در حال حاضر پیش بینی می‌شود که جاده آسیایی در منطقه لحاظ نشود. هرچند بخش شمال و جنوب جاده به عنوان سایت اصلی در نظر گرفته شده، اما می‌توان گفت که منطقه مورد نظر به دو تکه تقسیم شده است. به نظر می‌رسد مسئولان موظف شوند تا جاده را جا به جا کنند، اما طبیعتا آنچه که در عرصه بین‌الملل ثبت می‌شود باید طبق استانداردهای بین‌المللی نیز نگهداری شود. اگر این اتفاق نیافتد در لیست قرمز قرار خواهد گرفت و در نهایت ممکن است از فهرست میراث جهانی خارج شود. علاوه بر آن، پیش‌بینی می‌شود که در طی ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، چند روستا در استان گلستان نیز جا به جا شوند. هرچند، پارک ملی گلستان و تمام مناطق انتخاب شده، در زون اصلی و متعلق به دولت بوده و هیچ ملک شخصی در آن وجود ندارد، اما در زون فرعی، ملک‌هایی وجود دارد که طبق مقررات موجود و استانداردهای جهانی این امکان وجود دارد که مردم به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

جنگل‌های هیرکانی از حدود ۱۲ سال پیش در فهرست موقت یونسکو ثبت شده است؛ و بعد از پیگیری‌های مورد نیاز و رفت و آمد ارزیابان یونسکو به ایران، قرار است این پرونده در اجلاس ۲۰۱۹ بررسی شود. در صورت ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، این مناطق پس از کویر لوت، دومین میراث طبیعی ثبت شده از سوی ایران در یونسکو خواهد بود. در همین راستا، در مهر ماه سال جاری ارزیابان یونسکو به همراه موسسه ADCA جهت بازدید از جنگل‌های هیرکانی، به ایران آمدند. نتایج این بازدید در فروردین ماه سال ۹۸ اعلام خواهد شد. با ثبت جهانی این جنگل‌ها، ردیف اعتباری خاص برای حفاظت از این منطقه از سوی دولت در نظر گرفته می‌شود. در عین حال نام این مناطق به تمام زبان‌های زنده دنیا در عرصه بین‌المللی مطرح می‌شود و در تمام سایت‌های جهانی قرار می‌گیرد که می‌تواند به لحاظ گردشگری و برخی از فعالیت‌های محیط‌زیستی برای مناطق بومی، جالب توجه، مفید و توسعه‌بخش باشد.

علل نابودی جنگل‌های هیرکانی

بسیاری از کارشناسان وضعیت فعلی جنگل‌های هیرکانی را به دلیل ساخت و ساز بی‌رویه در این مناطق، بحرانی اعلام کرده‌، و اذعان داشته‌اند که در صورت جدی نگرفتن وضعیت فعلی، جنگل‌های هیرکانی تا ۳۰ سال دیگر به جنگل‌های رشته‌ کوه‌های زاگرس تبدیل خواهد شد.

بر اساس تحقیقات و مشاهدات از سال ۱۳۷۵ به بعد، سطح آفات و بیماری‌ها در این منطقه افزایش یافته که یکی از علت‌های آن، تغییر الگوهای زیست‌محیطی بوده است. به عنوان مثال، طبق آمار، هر هکتار جنگل بین ۵۰۰ تا ۲ هزار متر مربع آب را در خود نگه داشته و جنگل‌ها و لاش‌برگ‌های کف جنگل، سبب ذخیره تدریجی آب می‌شوند. بدین ترتیب، لاش‌برگ‌ها مانند اسفنج عمل کرده و آب بارندگی را در خود نگه داشته و به تدریج رها‌سازی می‌کنند. این امر از مزایای جنگل برای نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی محسوب می‌شود و رودخانه‌های دائمی را ایجاد می‌کند. توسعه ویلاسازی و تخریب محیط زیست، نه تنها نظیر چنین الگوهایی را به هم ‌می‌ریزد، بلکه تغییرات اقلیمی را نیز به همراه خواهد داشت. از جمله تغییرات اقلیمی، می‌توان به بروز سیل در این مناطق اشاره کرد. حاشیه رودخانه‌های برخی مناطق شمال کشور خاستگاه درختان توسکا بوده است، که به عنوان سد‌های طبیعی، مسیر رودها را تثبیت می‌کردند، اما قطع آنها در سال‌های اخیر، باعث بروز سیل شده است.

از دیگر عوامل نابودی جنگل‌های هیرکانی می‌توان به گسترش بی‌رویه صنایع چوب و کاغذ، ساختن سد، چرای بی‌رویه دام‌ها و تولید بی‌رویه ذغال در گذشته‌ای نه چندان دور اشاره کرد.