به گزارش تیتر شهر: سرای فیل خانه در دوران فتحعلی شاه قاجار بود که به نخستین باغ وحش تهران و محل نگهداری فیل های شاه قجری تبدیل شد.
بنایی که به رغم قدیمی بودن آن هنوز به ثبت میراث فرهنگی نرسیده است و همین بی تفاوتی متولیان میراث فرهنگی فرصتی است برای مالک این بنا تا پشت دیوارهای بلند این عمارت مرگ تدریجی هویت و تاریخ تهران را نظاره گر باشد و با فروریختن آخرین دیوار از این بنا برای مال سازی به دنبال مجوزهای لازم از شهرداری منطقه باشد.
سال 93 بود که به مناسبت روز میراث فرهنگی احمد مسجد جامعی با جمعی از خبرنگاران، مدیران شهری و رئیس اداره کل میراث فرهنگی شهر تهران پا به داخل این عمارت تاریخی گذاشتند. در آن زمان هنوز بخش های زیادی از این عمارت بزرگ حفظ شده بود اما بعد از گذشت 4 سال از این بنا ویرانه ای بیش باقی نمانده است.
کوچه فیلخانه هنوز هم برای قدیمی های تهران به ویژه ساکنان محله سنگلج و بازارچه تاریخی طرخانی، نامی آشناست. کوچه ای که تا همین 40-50 سال گذشته قدیمی های تهران می گفتند اولین باغ وحش تهران در یکی از عمارت های بزرگ این معبر به دستور فتحعلی شاه قاجار ایجاد شد.
اما اکنون ساکنان این محله های قدیمی خاطرات گنگی از دلیل نام گذاری این کوچه به نام فیل خانه به یاد دارند، اما هنوز می توان در لابه لای این خاطرات رد پای فیل های قجری را پیدا کرد.
فیل های فتحعلی شاه قاجار و بعد از آن ناصرالدین شاه تحفه هایی بود که برای پیش کشی برای این شاهان قجری از کشورهای اروپایی مانند انگلیس و برخی نیز از کشورهای هندوستان و آفریقایی فرستاده می شد و شاه قجری که مجذوب هیبت این حیوان شده بود دستور داد تا در نزدیکی کاخ وی عمارتی بزرگ را به محل نگهداری این حیوان اختصاص دهند.
البته به غیر از فیل ها، کم کم کرگدن ها هم پا به تهران گذاشتند و در عمارت فیلخانه از آنها نگهداری می شد. یکی از تفریحات ناصرالدین شاه دیدن رژه این حیوانات از فرنگ آمده بود.
اکنون وقتی وارد کوچه فیلخانه که می شوید، آنچه که از تاریخ این محله باقی مانده خانه های فرسوده ای است که صاحبان آن در گیر و دار روزمرگی های خود هستند و بس!
كوچه فیلخانه در دل بازار شاپور قرار دارد که یک سر آن عابران را به سمت بازار بزرگ تهران می برد. این کوچه به نسبت سایر کوچه و پس کوچه های این محدوده کمی عریض تر است و بیشتر اغلب ساختمانها، قدیمی و فرسوده و یادگاری از تهران عد ناصری بوده و برخی نیز دارای معماریهای دهههای 30 و 40 است.
در طول دهه های اخیر كوچه فیلخانه از حضور ساكنان خالی شده و جزو محدوده بازار تهران شده که خانه های قدیمی آن نیز به انبار های بزرگ بازاریان تبدیل شده است. طرف دیگر این معبر قدیمی به بازارچه طرخانی ختم می شود و راهی هم به سمت خیابان خیام دارد. قدیمی های بازارچه طرخانی تنها می گویند که در این محله فیل های قجری نگهداری می شده است و چیزی بیشتر از همین عبارت کوتاه را به یاد ندارند.
برخی از تهران شناسان درباره سرگذشت این کوچه عنوان می کنند وقتی در دوره فتحعلیشاه انگلستان به هرات حمله كرد برای جلب نظر و حمایت فتحعلیشاه هدیهای عجیب به او داد؛ چند فیل و كرگدن.
در واقع سر شاه مملكت را با چند حیوان شیره مالیدند و او را به راحتی خام كردند. تا پیش از آن فتحعلیشاه و مردم ایران فیل و كرگدن ندیده بودند. به همین دلیل این هدیه مورد توجه شاه و مردم قرار گرفت. از جا دادن فیل و كرگدن در تهران تا آموزش مربیانی برای این حیوانات بخشی از تاریخ تهران را تشكیل میدهد كه حسابی سر مردم را گرم كرده بود.
در یکی از عمارت های كوچه فیلخانه نخستین باغ وحش شهر تهران راه اندازی شد. شاید بتوان گفت یكی از دلایلی كه به اینجا كوچه فیلخانه میگویند این است كه فیلها و كرگدنهای اهدایی انگلیس را در این كوچه نگه میداشتند. حتی در این محله فضای بزرگی وجود داشت كه برای نگهداری از این حیوانات مناسب بود. فتحعلیشاه و مردم هم با ذوق و علاقه به تماشای این فیلها مینشستند.
فیلها را گاهی به حضور شاه میبردند تا او را مسرور كنند. برای اینكه فیلها و كرگدنها را در معرض تماشای عموم مردم بگذارند آنها را به تكیه دولت بردند. ظاهراً با فروپاشی چادرهای تكیه دولت و ایجاد خسارت به آنجا، مراسم رونمایی از فیلها و كرگدنها هم به پایان میرسد.
البته اینجا تنها كوچه فیلخانه شهر تهران نیست و كوچه دیگری هم در منطقه به نام كوچه فیلخانه وجود دارد؛ شاید برای اینكه محل دیگری برای نگهداری از فیلها ساخته شده بود یا اینكه دلایل دیگری پشت این انتخاب اسم برای كوچه وجود داشت. یكی دیگر از دلایل نامگذاری این كوچهها به نام كوچه فیلخانه این است كه احتمالاً در این كوچهها محوطههای وسیعی وجود داشته كه اصطلاحاً برای اینكه بزرگی این محوطهها را مثل بزنند، میگفتند فیلخانه؛ یعنی محلی كه میتوان در آن فیل نگه داشت.
به هر حال كوچه فیلخانه بازار طرخانی، نخستین باغ وحش شهر تهران است و تا پیش از آن باغ وحش دیگری در شهر تهران وجود نداشت. كمكم پای حیوانات دیگر هم به این باغ وحشها باز و كلكسیون حیوانات زنده در باغ وحشهای تهران تكمیل میشود.
سرانجام سرای فیل خانه قجری
اکنون سرای فیلخانه دچار مرگ تدریجی شده است تا با فروریختن بیشتر این بنای تاریخی مالک شانس بیشتری برای دریافت مجوز برای ساخت پاساژ تجاری داشته باشد. اگر یک روز گذرتان به محله بازار تهران افتاد حتما به آدرس خیابان خیام بعد از دروازه نو ، ابتدا بازار ال یاسین پشت پلاک ۴۹۳و ۴۹۵ سری بزنید! جایی که یک روزنخستین باغ وحش تهران بود و مردم برای دیدن فیل ها و کرگدن های قجری سقف می کشیدند و با صدای فیل هایی که خرطوم خود را به طرف آسمان بلند می کردند تا صدای گوش خراششان بیشتر شنیده شود؛ پا به فرار می گذاشتند؛ اما اکنون در سکومت مرگ بار کوچه فیلخانه سرای فیل خانه قجری خاطرات طهران قدیم را مرور می کند تا پیشانیش برای همیشه به زمین برسد!
اکنون وضعیت این ساختمان در حال تخریب به گونه ای است که مالک آن حتی اجازه ورود به داخل این امارت را نمی دهد و هر کسی که خیال رفتن به داخل این بنای تاریخی را داشته باشد، با واکنش تند وی روبه رو می شود. البته آنطور که تخریب در این خانه سرعت گرفته حتما به زودی دیوارهای اطراف این بنای تاریخی برای ساخت یک مجتمع تجاری برداشته می شود تا تهرانی ها وداع تلخی با سرای فیلخانه داشته باشند.