بافت تاریخی، منطقه تاریخی و یا منطقه میراث فرهنگی به عنوان بخشی از شهر با پیشینه تاریخی به عنوان واقعیت انکارناپذیر شهرها، واجد ارزش کالبدی و فرهنگی نهفته و آثار گران بهایی از فرهنگ، دانش معماری و شهرسازی، ساختمان ها و بناها و آثار ارزشمند معماری و تاریخی، به عنوان جزئی از هویت اجتماعی هر قوم و کشوری تلقی می شود و ممکن است با مرکز شهر، بافت تجاری، اداری، فرهنگی منطبق باشد یا این که از آنها متمایز است. به گزارش تیتر شهر: بافت های تاریخی ایران به طور عام دارای ویژگی هایی از قبیل: مرکزیت مکانی در شهر، قدمت ساخت و ساز شهری، دربرگرفتن بازار شهر و عناصر شاخص قدیمی، کانون اقتصادی- عملکردی، تفاوت جمعیت شب و روز، غیرمعاصر بودن محیط شهری، بی توجهی به اقدام یکپارچه در محدوده بافت است.
بافت تاریخی پایتخت به طور خاص منطقه 12 شهر تهران(قلب طهران) به رغم فرسودگی مفرط و الحاقات آزاردهنده به بقایاي بدنه ها و بناها با مرکزیت تاریخی(حصار طهماسبی- حصار ناصری)، حکومتی(مجلس شورای اسلامی، شهرداری تهران، شورای اسلامی شهر تهران، وزارتهای دادگستری، امور اقتصاد و دارایی، امور خارجه، ارشاد اسلامی، سازمان ثبت و اسناد و املاک کشور، روزنامه رسمی)، سیاسی و دیپلماسی(سفارت های آلمان، دانمارک، ترکیه، رومانی، تایلند)، اقتصادی(بازار تهران، اصناف و بورس ها، بانک مرکزی، بانک های ملی، سپه و مسکن مرکزی)، آموزشی و مذهبی(مراکز آموزش عالی، حوزه های علمیه، مراکز آموزش دینی)، گسترده ترین بافت هاي ارزشمند و بیشترین بناها و فضاهاي شاخص و ممتاز تاریخی تهران را در خود جاي داده است و بالاترین مزیت نسبی منطقه به حساب می آید.
بنابراین نیاز به مدیریت ترویج و احیای الگو ضمن حفاظت، مرمت، به سازی و تجهیز آن به عنوان یک وظیفه ملی دارد. مقوله زیست پذیری شهری به عنوان یکی از مهم ترین مباحث و مسایلی است که بهبود به آن به ارتقای کیفیت یک فضای شهری کمک زیادی می کند.
چنانچه در فصل اول از فصول 14گانه شهردار محترم تهران تحت عنون«نگرش کلی به شهر و نظام مدیریت شهری» اشاره شده است که محور هر برنامه‌اي براي مديريت شهر، ارتقاي کيفيت زندگي فردي و اجتماعي با هدف بهبود سطح رضايتمندي شهروندان از زندگي در شهر است. برنامه پيشنهادي براي مديريت شهر تهران تا سال 1400، داراي دو رويکرد کلي زیست پذیر شهر و مشارکت پذیری شهروندان است.
زیست پذیری به عنوان «کیفیت زندگی» تجربه شده توسط ساکنان یک شهر یا منطقه ، توان و قابلیت یک مکان برای تامین نیازهای زیستی ساکنان اعم از مادی و غیرمادی و ایجاد بستر شکوفایی توانمندی های عموم شهروندان تعریف می شود.
دریافت این نوع تجربه مستلزم ارتباط نزدیک دستگاه شهرسازی با مردم بر پایه مشارکتی سازنده است و به یک سیستم شهری اطلاق می شود که در آن به سلامت اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و روانی همه ساکنان توجه می شود.
به دنبال این توانایی ارتقا سطح کیفیت زندگی در زمینه پایداری مطرح می شود. بافت های کهن شهری مکانی زنده برای درک موقعیت انسان در جهان و پیوند او با گذشته اند، مکانی برای دگرگونی محیط و تغییر نگاه به زندگی حال و آینده؛ هویت تاریخی خیابان ها در کنار معیارهایی نظیر: مشارکت، هویت، هویت فردی، محیط سازگار کالبدی، دسترسی، سرزندگی، برابری اجتماعی، تاب آوری به عنوان معیارهای جهانی مشترک شهر زیست پذیر مطرح است.
شهر یا منطقه زیست پذیر به عنوان اتصال بین گذشته و آینده مطرح است؛ یک» شهر پایدار « نیز هست. از سوی دیگر دستیابی به مدل مناسب زیست پذیری شهر تهران به طور عام و قلب تاریخی آن به طور خاص با توجه به پیچیدگی موضوع ابعاد متفاوتی را در بر خواهد گرفت، لذا در نوشتار حاضر معیارهای موثر(برانگیزاننده و تحریک کننده) بر دستیابی زیست پذیری بافت تاریخی شهر تهران را پس از مروری بر مفاهیم مرتبط و معیارهای جهانی در ارتباط ابعاد برشمرده(اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، روانی) ارائه می شود:
با توجه به اهمیت بُعد اقتصادی با بیشترین تأثیر و شامل شاخصهای اشتغال و درآمد پایدار، مسکن مناسب و توزیع عادلانه امکانات و خدمات زیرساختی هرگونه برنامه و اقدامی برای سرآغاز و ارتقای زیست پذیری در مقیاس کلانشهر تهران باید به نقش کلیدی و پایه ای این عوامل توجه کند.
از این رو محدوده بافت تاریخی، اغلب نقش کانون اقتصادی-عملکردی شهر را ایفا می کند وضمن بالا بودن مزیت نسبی محدوده برای استقرار فعالیتهای شهری ومنطقه ای، مرکز استقرار بسیاری از واحدهای اقتصادی و خدماتیو بازار شهر با عملکرد شهری، منطقه ای و فرامنطقه ای و تمرکز راسته ها که گاهی به بیرون از بافت نیز امتداد می یابند است.
تعداد کارگاه های موجود در این محدوده و همچنین درصد شاغلان در محدوده بافت شاخص های مناسب برانگیزاننده و محرک برای زیست پذیری و سنجش این مرکزیت با تاکید بر سرزندگی اقتصادی (اشتغال و درآمد پایدار) است.
از طرفی به موازات محدود شدن فضای گسترش واحدهای اقتصادی، وجود محدودیتهای اداری و قانونی در این زمینه و نیز هزینه زیاد ایجاد و راه اندازی یک واحد اقتصادی در محدوده بافت های تاریخی، و تبدیل واحدهای مسکونی به واحدهای اقتصادی(تولید، خدماتی، انباری) ادامه یافته و همجواری کاربریهای ناسازگار در کنار یکدیگر را تشدید کرده است.
در بعد اجتماعی با توجه به دربرگرفتن آثار گران بهایی از فرهنگ، دانش معماری و شهرسازی بومی، محدوده تاریخی شهر تهران به عنوان جزئی از هویت اجتماعی شهر تلقی می شوند و به دلیل لزوم توجه به آثار مادی و عینی فرهنگ، مدیریت بخشی از منابع فرهنگی با هدف هویت بخشی به زندگی شهری موجب ارتقای زیست پذیری می شود.
تفاوت جمعیت شب(ساکنان محدوده) و روز(ساکنان، شاغلان و مراجعان به محدوده) نیز از ویژگی های این محدوده می باشد که علاوه بر طراحی در مقیاس انسانی در سایر برنامه ریزی ها باید به آن توجه شود.
تاکید بر توزیع عادلانه امکانات و خدمات زیرساختی و حمایت از جوامع موجود در محدوده بافت تاریخی از طریق ایجاد هویت محله ای و حس تعلق به مکان، فراهم آوردن زمینه های مشارکت و تعاملات اجتماعی شهروندان از طریق به کار گیری شهروندان در نظارت، برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی طرح ها، ارتقا امنیت، تشویق توسعه کاربری های مختلط در محدوده بافت تاریخی با هدف فراهم آوردن فرصت های متنوع جهت ایجاد محلات سرزنده و پویا و جاذب گروه های متفاوت شهروندی(از لحاظ اقتصادی و اجتماعی)،( توسعه آموزش عمومی با تاکید بر مرکزیت آموزشی و مذهبی محدوده تاریخی، فراهم آوردن گزینه های متعدد و متنوع در زیرساخت های موجود حمل و نقل عمومی )ارائه گزینه های پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی که موجب افزایش فعالیت بدنی، حفاظت از محیط زیست و کاهش ترافیک)، ارتباط نزدیک دستگاه شهرسازی با مردم بر پایه مشارکتی سازنده در راستای زیست پذیری بافت تاریخی می توانند مورد توجه قرار گیرند.
در بعد کالبدی بافت تاریخی با ارزش کالبدی و فرهنگی نهفته در خود، از هویت شهری بالایی برخوردار است، در نتیجه حفظ بافت های تاریخی به عنوان هویتی ضروری برای ادامه حیات شهرها مطرح می شود.
بافت تاریخی، ظرافت و زیبایی و نیز روح خلق مردمی، بالاخص هویت را به نمایش می گذارند که طی سالیان دراز آن ها را بر طبق سنن، فرهنگ و نوع معیشت خود به وجود آورده اند.
وجود تعداد زیادی از ساختمان ها، فضاها و یادمان های شاخص و قدیمی شهر در محدوده بافت، خصلتی تاریخی فرهنگی به آن می دهد و مشخصاً حاکی از تمایز این محدوده از حوز ه های اطراف آن است. قدمت ساخت وساز شهری و فراوانی نسبی بیشتر بافت ها و ساختمان ها (تک بناهای ) قدیمی در این محدوده عاملی است که آن را از پهنه های شهری پیرامون خود جدا می کند و در عین حال غیرمعاصر بودن محیط شهری و ناکارآمدی و کیفیت محیطی پایین، بی توجهی به برنامه ریزی و اقدام یکپارچه در بافت از ویژگیهای این محدوده است.
فراهم آوردن گزینه های متعدد جهت حفاظت از محیط زیست و کاهش ترافیک، محافظت از نشانه ها و چشم اندازهای تاریخی(محوطه ها، ساختما نها، ساختارها) و منابع محیطی ، در نظر گرفتن امکانات تفرجی و ایمن (بخصوص برای کودکان و سالمندان) از جمله معیارهای موثر در رسیدن به زیست پذیری بافت تاریخی است.
در بعد روانی طراحی در مقیاس انسانی، اجراهای تئاتری و موسیقی، اهمیت زیبایی محیط، تاکید بر سرزندگی محیط از طریق فراهم آوردن امکاناتی نظیر بازی کردن، دیگران را ملاقات کردن و با یکدیگر گفتگو کردن، ایجاد یک قلمرو عمومی فعال با هدف تقویت هویت محلی و گفتگو درباره ارزش های عمومی، برای یادآوری تاریخ، همچنین برپایی جشنواره ها و و مراسم ها، و اجتماعی نمودن کودکان و جوانان در کنار سایر ابعاد می تواند موجبات زیست پذیری محدوده تاریخی شهر تهران را فراهم آورد.
دکتر مرجان گلی پور - استاد دانشگاه و دبیر کمیته نما شهرسازی شهرداری منطقه 10
