در تمام کشورهای توسعه یافته احیای بافت های فرسوده و ناپایدار یک ضرورت اجتناب ناپذیر از سوی دولت ها و مدیران شهری است. اما در ایران به رغم آنکه متولیان امر به این ضرورت اعتقاد دارند، اما در عمل مدیریت یکپارچه و عزم ملی ای برای تحقق این برنامه که یکی از مصداق های توسعه یافتگی از منظر سازمان اسکان بشر است؛ توجهی نمی شود.
به گزارش تیتر شهر: در طول نیم قرن اخیر احیای بافت های فرسوده در میان متولیان اعم از دولتی و مدیریت شهری یک ضرورت اجتناب ناپذیر و به عنوان یکی از مصادیق توسعه یافتگی شناخته شده است. اما آنچه در عمل اتفاق افتاده عدم اجرای تعهدات قانونی هر کدام از متولیان برای اقناع شهروندان ساکن در این بافت های فرسوده و ناپایدار جهت نوسازی بوده است.
از سوی دیگر سیستم نوسازی بافت های فرسوده که یکی از مهمترین ویژگی های آن وجود پارسل (املاک) کوچک و ریزدانه است، از همان ابتدا تنها به فکر تبدیل خانه های کوچک به مجتمع های آپارتمانی بزرگ بدون ارتقای فرهنگ آپارتمان نشینی بود. مشکل دیگری که بعد از نوسازی گریبان تهرانی ها را گرفت.
آهنگ نوسازی از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران پهلوی اول نواخته شد. از سال 1309 همزمان با حکمرانی رضاشاه در ایران برخورد با بافت فرسوده در قالب تخریب دیوارهای کهن و گسترش شهر شروع شد. این روند در گذر زمان ادامه پیدا کرد.
شاید بتوان گفت یکی از پروژه های بارز در زمان اوج تحولات نوسازی بافت فرسوده در اواخر دهه 80 در زمان مدیریت شهری غلامحسین کرباسچی اجرایی شد. پروژه ای که مهمترین پیامد آن از بی نرفتن بافت اجتماعی محله قدیمی نواب بود و اکنون ساختمان های یکنواخت این پروژه درگیر مشکلات عدیده ای شده است.
در آن زمان هجمه های زیادی به این روند نوسازی وارد شد. چرا که قاعده نوسازی براساس استانداردهای جهانی این بود که محله ها هویت تاریخی و اجتماعی و فرهنگی شهری خود را حفظ کنند نه اینکه به محله ای سرد و بدون روح تبدیل شوند. به رغم این تجربه ناموفق در دوران شهرداری محمد باقر قالیباف نیز یک بار دیگر این تجربه ناموفق در محله اتابک اجرایی شد.
مداخله مستقیم شهرداری تهران در نوسازی تجذربه ناموفقی بود که در دهه 80 باردیگر تجربه شد. بعد آن شهردار وقت تصمیم گرفت تا مداخله مستقیم سرمایه گذاران را تجربه کند و پروژه هایی نیز بابت اجرایی شدن این ایده تعریف شد که باز با مقاومت مردم و ساکنان بافت های فرسوده روبه رو شد.
بعد از این اتفاقات بود که شهردار قبلی تهران مداخله مردم را در احیای بافت های فرسوده امتحان کرد. ایجاد دفاتر نوسازی محله ها اقدامی بود که در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 تجربه شد.
ایجاد انگیزه در بین مردم برای اینکه خانه های فرسوده خود را نوسازی کنند هدف و برنامه شهرداری تهران در احیای بافت های فرسوده شهر تهران قرار گرفت اما اجرای این طرح یک پیش نیاز اساسی داشت اینکه شهرداری تسهیل گری در حوزه اعطای مجوزها را به عنوان یک بسته تشویقی طراحی کند و در مقابل نیز دولت تسهیلات مالی را به مالکان ارائه دهد.
اما این طرح نیز به رغم اینکه اهنگ نوسازی را در شهر تهران ایجاد کرد، اما در طولانی مدت نتوانست موفق باشد چرا که دولت نتوانست به تعهدات مالی خود عمل کند و عملا پرونده های بسیاری در بانک های عامل در انتظار دریافت وام روی هم انباشته شد.
آنطور که رئیس شورای شهر تهران می گوید؛ امروز در شهر تهران چیزی در حدود 3 هزار و 200 هکتار بافت فرسوده وجود دارد که در تعریف دیگر این رقم تا 15 هزار هکتار افزایش پیدا می کند.
به رغم آنکه پروژه مسکن مهر از جمله اقداماتی بود که می توانست تغییراتی در بافت فرسوده ایجاد کند چراکه از سوی سیستم بانکی وام کلانی تزریق شد. در پروژ مسکن مهر هدف این بود که قیمت زمین را حذف کنند و خانه ها را خارج از شهر در بخش هایی که آب، گاز و برق وجود نداشت، احداث کردند. یقیناً، اگر بودجه ای که به مسکن مهر اختصاص داده شده بود در اختیار سرمایه گذار قرار می گرفت، این امکان وجود داشت که مسکن مهر مناسب تری در داخل شهر ساخته شود.
به گفته محسن هاشمی؛ واقعیت این است که سرمایه گذار به جای آن که جذب بافت فرسوده شود، جذب باغات شمال تهران می شود. در تمام این سال ها هم به گونه ای رفتار شده که هر مشکلی که برای سرمایه گذار در این زمینه به وجود می آمد را به فوریت حل می کردیم اما در بافت فرسوده سرمایه گذار هزاران مشکل داشت و هیچ کس مشکل او را حل نمی کرد. این در حالی است که شورای پنجم به دنبال این است تا معماری در شهر را بر اصل بافت فرسوده بگذارد و سرمایه ها را از باغات شمال تهران به سمت بافت فرسوده سوق دهد.
رئیس شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به عدم استقبال طرح وی در نوسازی محله هرندی از سوی قالیباف توضیح داد: در دوره ای که در دانشگاه آزاد حضور داشتم به شهرداری پیشنهاد دادم در محدوده پارک هرندی واحد تهران مرکز را تاسیس کنیم. طرح این بود که دانشکده ها را دور پارک هرندی بچینیم و از فضای موجود به درستی استفاده کنیم. آن موقع خدمت آقای قالیباف رفتم و طرح را ارائه دادم اما استقبال نشد. این در حالی بود که در دوره آقای کرباسچی برای ساماندهی بافت فرسوده محله هرندی، باراندازهای ماشین از آن جا خارج شدند اما به دلیل عدم پیگیری در دوره های بعد دوباره به هرندی بازگشتند. ضمن اینکه، بسیاری از مالکان بافت فرسوده موجود در این محله اصلاً ایران نیستند و در این مورد باید قوه قضائیه و مجلس ورود کنند.
با وجود تمام کارهایی که در سه دهه اخیر در جهت نوسازی بافت فرسوده شهر تهران اجرایی شده است اما آمارها نشان مب دهد که تنها 40 درصد از بافت فرسوده شهر تهران نوسازی شده است. به عبارت دیگر از سال 1384 تا 1394 میانگین نرخ تورم زمین و مستغلات در تهران 1100 برابر شده است. البته، در 6 منطقه بالای شهر این میزان تا 2 هزار برابر تخمین زده شده است. این در حالی است که در برخی از مناطق همچون منطقه 18، 16، 17، 15 و 19 با رشد نهایتاً 317 برابری رو به رو بوده ایم.
بررسی ها نشان می دهد که تعداد قابل توجهی از بیمارستان های موجود در باقت فرسوده به دلیل فقدان پزشک تعطیل شده اند، در تهران مناطقی وجود دارد که با 800 هزار نفر جمعیت تنها یک بیمارستان نیمه تخصصی فعالیت می کند.
مدیر عامل سازمان نوسازی شهر تهران اعتقاد دارد سال 97 سال پایه گذاری در حوزه نوسازی است و پیش بینی می شود که در سال آینده تهران با پیشرفت 70 درصدی نوسازی نسبت به امسال رو به رو شود.
به رغم انکه شهرداری تهران تصمیم خود را در مورد احیای بافت فرسوده در شهر تهران اعلام کرده و منتظر برنامه دولت در این حوزه است اما به نظر می رسد که قبل از اجرایی شدن هر برنامه ای باید مشکلات بافت های نوسازی شده شهر تهران یک بار برای همیشه احصاء شود تا دوباره تجربه های ناموفق شهرداری تهران در نوسازی بافت های فرسوده تکرار نشود.
از سوی دیگر پیچیدن یک نسخه واحد برای تمامی محله های شهر تهران تحت عنوان نوسازی بافت های فرسوده نیز از همان ابتدا شکست خورده است. احیای بافت های فرسوده در یک محله تنها به نوسازی کالبدی آن مربوط نمی شود بلکه نوسازی باید در تمام ابعاد در محله های شهر تهران انجام شود.
