سید حسین میرزاده*
چند هفته ای از تصویب بافت تاریخی شهر یزد به عنوان یک عرصة ارزشمند بین المللی در چهل و یکمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در کراکوف لهستان می گذرد. 194 هکتار از بافت تاریخی یزد پس از شهرهای پاریس، لندن، رم، استانبول و قاهره به عنوان یک میراث تاریخی و فرهنگی جهانی ثبت گردید. پس از این اتفاق مبارک، بسیاری از مدیران و اندیشمندان و متخصصان حوزه های مختلف به ویژه رشته های مرمت، شهرسازی و معماری این موضوع را تبریک گفته و به بررسی جوانب مختلف آن پرداخته اند.
اما در این بین باید به این نکته توجه نمود که شهر تاریخی یزد، نخستین تجربة جمهوری اسلامی ایران در ثبت شهرهای تاریخی است. این خود گذشته از آنکه نشان از جایگاه شهر یزد در زمینة شهرسازی و معماری در مقیاس ملی دارد، بیان می‌دارد که پیشگام بودن، به همان میزان که سرشار از تجربه و جذابیت است، خالی از خطر نیست. به همین دلیل پس از فروکش کردن تب و تاب اولیة موضوع، باید به پرسش ها و دغدغه های مختلف پیرامون این اقدام جهانی توجه نمود که از آن جمله می توان به جایگاه مردم محلی به عنوان اصلی ترین کنشگران، در برنامه های آیندة این عرصة فضایی حائز اهمیت اشاره کرد.
مردمانی سختکوش که کلیة ویژگی های ارزشمند کالبدی و فیزیکی بافت تاریخی حاصل تلاش های ایشان طی قرن های گذشته است. انسان هایی که طی ادوار گذشته تا کنون، در بنا نهادن شهری باشکوه کوشیدند. شهری که در گذر این سالیان، دسترنج پیوند اندیشه و تلاش آنها را نشان میدهد و نه تنها از گزند یغمای فراموشی روزگاران در امان مانده است، بلکه بر انباشت ارزش‌هایی افزوده که به پشتوانه آنها، امروز فرزندان همان مردمان در صدد شناساندن یادگار ماندگار گذشتگان خویش به جهانیان برآمده‌اند. گنجینه‌ای که هر رهگذری را شیفته و دلباخته زیبایی‌هایش می‌سازد. مردمی که حیات کنونی و اصالت بافت تاریخی شهر منوط به حضور و مشارکت مؤثر ایشان است. مردمی که به تأیید نمایندة کمیتة ایکوموس در اجلاس جهانی یونسکو، شهر تاریخی یزد را همچون نگینی در دل کویر مرکزی ایران و در اقلیم سخت گرم و خشک بیابانی با هوشمندی هرچه تمام تر شکل داده و آن را به عنوان نماد بارز معماری و شهرسازی همگون و با المان ها و ویژگی خاص در مقیاس جهانی حفظ نموده اند. اِلمان هایی خاص نظیر خانه های سنتی ، حمام ها ، بادگیرها، ساباط ها، مناره ها ، قنات ها و آب انبارها، کوچه های دوستی، باغات شهری، مساجد و حسینیه ها ، کنیسه ها و آتشکده ها، میدان ها، مدارس قدیمی و ... که شهر تاریخی یزد را از سایر شهرهای کشور و به اذعان نمایندگان کشورهای ترکیه، تونس، کویت و آذربایجان در جلسة مذکور، از شهرهایی در کشورهای دیگر منطقة خاورمیانه مجزا و منحصر به فرد می نماید.
برای تأکید مجدد بر اهمیت توجه ویژه به ساکنان بافت های تاریخی در هرگونه اقدام برنامه ریزی، باید به این موضوع اشاره گردد که در اسناد سازمان یونسکو، توجه و عبرت آموزی از گذشته و به کار بردن و تقویت شیوه های پایدار زندگی بشری اهمیتی خاص دارد و بر همگان مبرهن است که انتقال شیوه های پایدار زیست و ساخت و ساز در بافت های تاریخی به واسطة حضور ساکنان اصلی و مردمان محلی صورت گرفته است. بدین ترتیب یکی از مهم ترین ویژگی های بافت تاریخی یزد این است که بر خلاف سایر آثار میراثی ایرانی نظیر سازه های آبی شوشتر، ابنیة تاریخی تخت جمشید و پاسارگاد، باغات نه گانة ایرانی، قنات ها و ... که طی سال های گذشته ثبت جهانی شده، به دلیل قرارگیری در قلب شهر دارای ماهیتی پویا و حیات اجتماعی است. در واقع، می توان گفت که پویایی و حیات اجتماعی این بافت منوط به حضور مستمر و موثر ساکنان اصلی این عرصة تاریخی است و اینکه ارتباط همه روزة مردم ساکن با این کالبد جهانی شده منقطع نگردد. به همین دلیل، مدیران و برنامه ریزان شهر در نهادهای مختلف بایستی به صورت ویژه به این موضوع توجه داشته باشند.
از سوی دیگر، ادبیات جهانی رشتة شهرسازی نیز نشان دهندة جایگاه ارزشمند و بلندمرتبة مردم و ساکنان بومی هر محله و منطقه در برنامه ریزی و اجرای طرح های شهری است.
پژوهش های شهرسازان ترکیه ای مبین این نکته است که عدم توجه به ویژگی های خاص اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مردم شناسانه و سوابق تاریخی مردم ساکن در بافت تاریخی شهر استانبول به ویژه در برنامه های گردشگری سبب بروز مشکلات متعددی برای مردم ساکن در بافت تاریخی شهر شده است. به نحوی که بسیاری از ایشان تحت تأثیر جریان های گردشگری جهانی مجبور به ترک محل زندگی خود شده اند. همچنین به دلیل اجرای ناقص بعضی پروژه-های ساماندهی و عدم هماهنگی با گروه های ذی نفع و ذی نفوذ محلی، این پروژه ها نه تنها مسائل جامعة محلی را بر طرف نکرده بلکه بر مشکلات موجود افزوده شده است. از سویی دیگر، بی توجهی به مردم ساکن در بافت های تاریخی و عدم جلب مشارکت منسجم ایشان در پروژه‌هاي مختلف، به دلیل ماهیت آمرانه و غیرمردمی بودن آنها، یکی دیگر از عوامل شکست شناخته می شود.
مجموعه ویژگی های فوق الذکر در خصوص طرح ها و پروژه های ساماندهی و نوسازی بافت های تاریخی طی دهه-های گذشته، سبب شکل گیری سابقة تاریخی منفی دربارة این موضوع در اذهان مردم شده است. چرا که به دليل اقداماتی که در گذشته صرفاً با اهداف کالبدی (ظاهری) و اقتصادی از سوی شهرداری ها، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت راه و شهرسازی صورت گرفته، به محض آن که صحبت از نوسازي، ساماندهي و بهسازی بافت های تاریخی و یا طرح های گردشگری به میان می آید، اقدامات تخريبی گسترده و ساخت مجدد بافت ساختمانی جديد در ذهن مردم تداعی می شود. به همین دلیل بسیاری از مردم محلی در نقش مخالف قد علم کرده تا از تخریب مکان هایی که خاطرات جمعي شان طی سال ها در آنها شکل گرفته، جلوگیری نمایند.
اما پرسشی که با محوریت دغدغة اصلی این نوشتار مطرح می شود این است که چگونه معماران، شهرسازان، کارشناسان و مدیران شهرداری، شورای اسلامی شهر، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، استانداری، ادارة راه و شهرسازی بایستی از ظرفیت موجود مشارکت نهادها و مردم محلی برای حفظ هرچه بیشتر هویت و حیات اجتماعی این میراث کهن استفاده نمایند؟ مشارکتی که واقعی بوده و می تواند موفقیت نسبی طرح ها و برنامه های موردنظر برای ساماندهی بافت تاریخی را تضمین نماید. مشارکتی که منجر به توسعه و ازتقای حیات اجتماعی بافت تاریخی شود و در نهایت، جایگاه بافت تاریخی را در اذهان کلیة مردمان شهر بهبود بخشد. زیرا جوهرة مفهوم مشارکت در شهرسازي خلق فضاهايي هرچه مطلوب‌تر و پايدارتر براي ساکنان محلي است. به همین دلیل، مشارکت در نظريات امروز و دستورالعمل‌هاي جهاني يکي از اصلي‌ترين و مقبول‌ترين راهبردها براي نيل به حداکثر مطلوبيت و پايداري محسوب می شود. از جمله متغيرهايي که براي ايجاد انگيزه برای افراد ساکن در محلات تاریخی جهت جلب مشارکت مهم هستند، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. کسب اعتماد: اعتماد يک فاکتور کليدي براي جذب مشارکت شهروندان است، به‌طوري‌که عدم وجود آن باعث کاهش موفقيت در فرآيند ايجاد تغييرات در جهت بهبود مشارکت مردمي در تهيه و اجراي طرح‌ها مي‌گردد. مردم ساکن در محله‌هاي تاریخی وضعيت خود را با مناطق ديگر شهر که از زيرساخت‌ها و خدمات مناسب برخوردارند، مقايسه مي‌کنند. ایشان شهرداري و ساير سازمان‌هاي مسئول را به دليل عدم تأمين خدمات مناسب در محله خود مورد سرزنش قرار مي‌دهند و دولت را که نماد مديريت جامعه است، مسئول وضع خود مي‌دانند. برای اعتمادزایی در بین ساکنان محلی می توان از راهبردهای مشارکتی نظیر استفاده از تبلیغات رسانه ای، تشکیل جلسات و کارگروه های مشورتی و نیز مسابقات ایده ها اشاره کرد.
2. ارتقای آگاهی: ساکنان محلی براي شرکت کردن در فرآيند مشارکت داراي ظرفيت‌ها و آگاهي‌هاي متفاوتي‌اند؛ چنين تفاوت‌هايي مي‌تواند شناخت و درک آنها نسبت به موضوعات را تحت تأثير قرار دهد. عدم آگاهي نسبت به مسائل شهري يکي از موانع اصلي در عدم حضور ساکنان مناطق اسکان غيررسمي در فرآيند مشارکت است. گفتگوهاي سازنده مشارکتي هنگامي اتفاق مي‌افتد که شهروندان به خوبي در مورد موضوعات مورد بحث آگاه شده باشند. نبايد از شهروندي که نسبت به موضوعي آگاهي ندارد، انتظار وارد شدن به فرآيند مشارکت را داشت. مسئولان برنامه‌ريز بايد در جهت آگاهي دادن در مورد طرح‌ها و برنامه‌ها به افراد تلاش کنند.
3. جذابیت موضوع: در اکثر موارد مردم دوست دارند در موضوعاتي مشارکت کنند که احساس مي‌کنند اين موضوعات از نظر آنها مهم است. عدم حضور شهروندان ممکن است به دليل جذاب نبودن مسائل شهري باشد. براي ايجاد علاقه در افراد نسبت به طرح‌ها مي‌توان از دو راهبرد تشويق و آگاهي استفاده کرد.
آنچه در حسن ختام این نوشتار بایستی تأکید گردد اینکه مشارکت مردمی تضمین کنندة حیات و اصالت بافت تاریخی شهر است. شهری که به واسطة حضور هیئت های مذهبی و مساجد فعال در سطح شهر، به ویژه بافت تاریخی از انسجام اجتماعی قابل توجهی برخوردار است. لازم به توضیح است که همین انسجام اجتماعی و عرق به فضاهای جمعی موجود در بافت تاریخی سبب گردید که در زمان دولت دهم، مسئولان وقت از طرح تخریب بافت تاریخی شهر یزد منصرف شده و طرح های موردنظر ایشان با اقبال عمومی همراه نشود. این در حالی است که طی سال های گذشته بافت تاریخی پیرامون بازار شهر نایین به واسطة پروژه های بازآفرینی شهری و یا با عنوان توسعة گردشگری مورد تخریب گسترده قرار گرفته است و به دلیل مهاجرت ساکنان اصلی محلة بازار، مرکز شهر خالی از سکنه شده است.
بدین ترتیب، مسئولان فعلی شهر بایستی با درس گرفتن از تجارب ناموفق گذشته، برای اجرایی شدن کلیة طرح ها و پروژه های پیشنهادی در بافت تاریخی شهر به ویژه برنامه های حوزة گردشگری، روابط فرهنگی و حیات اجتماعی محله های تاریخی را مدنظر داشته باشند. امید است با استفاده از ظرفیت کلیة نهادهای فعال در بافت تاریخی برای جلب مشارکت هدفمند مردم ساکن، توسعة پایدار کل شهر محقق گردد.
*پژوهشگر شهرسازی، کارشناس شرکت عمران شهرهای جدید
