به گزارش تیترشهر: کاخ ثابت
پاسال که با عنوان "کاخ ورسای ایران" یا "قصر سنگی" هم شناخته
میشود در آغاز متعلق به حبیبالله ثابت (معروف به ثابت پاسال) سرمایهدار ایرانی در
پیش از انقلاب بوده است که پس از انقلاب مصادره شد.
این ساختمان به عنوان بزرگترین
خانهٔ تهران در انتهای شمالی خیابان جردن در منطقه تجریش تهران جای گرفته است و معماری
آن از روی الگوی معماری قصر پتی تریانو (تریانوی کوچک) در ورسای ساخته شده است.
اگرچه ساخت بنا در سال
۱۳۴۰ به پایان رسید، اما با در نظر گرفتن جریانهای رایج معماری در جهان و حتی در ایران
دهه ۱۳۴۰، باید گفت این بنا به هیچ وجه فرزند زمان خود نیست و هیچ تعلق خاطری به جنبشهای
معماری معاصر و حتی انبوه خانههای مدرن که در خیابان پهلوی سابق ساخته شدهاند ندارد.
این عمارت استخری بزرگ دارد
و یک جریان آب که مثل معماری سنتی ایران از زیر خانه رد میشود. یک تئاتر روباز کوچک
در بخشی از باغ در نظر گرفته شده است. به موازات باغ و از ورودی سوارۀ خانه، یک پارکینگ
بزرگ برای مهمانیهای شبانه و پارک ماشینهای مدعوین طراحی شده که نشان کمی از سلیقه
دارد و به پارکینگ یک مرکز خرید میماند. زیربنای خانه نزدیک به دو هزار متر مربع در
دو طبقه اصلی و یک طبقه زیرزمین است.
گفته میشود این خانه از روی
اقامتگاه قرن هجدهمی مادام دو باری و بعدها ماری آنتوانت، قصر پتی تریانو (تریانوی
کوچک) در کاخ ورسای ساخته شده که آنژ-ژاک گابریل آن را طراحی کرده است. اما در واقع
شباهتهای این دو بنا به همدیگر، مثل هر دو بنای نئوکلاسیک دیگر، شباهت عام است؛ تعداد
قابل توجهی تقلید مشهور از تریانو در آمریکا، برزیل و رومانی وجود دارد که شباهتشان
به مراتب بیشتر است. اما نمای اصلی عمارت ثابت شباهتی انکارناپذیر به نمای جنوبی کاخ
سفید دارد که یکی از مشهورترین بناهای نئوکلاسیک محسوب میشود.
آذینهای درونی این خانه کار
شرکت فرانسوی "مزون ژانسِن" بود که از اواخر قرن نوزدهم برای اعیان و خانوادههای
سلطنتی طراحی میکرد و بزرگترین پروژهاش در ایران طراحی خیمههای جشنهای ۲۵۰۰ ساله
شاهنشاهی ایران بود. ثابت از حدود ده سال پیش از ساخت این خانه با این شرکت (که در
۱۹۷۳ تعطیل شد) آشنایی داشت و حتی در ۱۹۵۰ از ژول لِلو که برای مزون ژانسن کار میکرد،
خواست تا آپارتمانش را در نیویورک طراحی کند. پردههای کاخ ثابت پاسال و درهای آن بر
اساس بقیه کارهای مزون ژانسن در آن دوره میشود حدس زد که داخل عمارت ثابت چه شکلی
داشته: پردههای ضخیم و تیره (که از بلژیک آورده شده بودند) که از زیر سقف تا کف کشیده
شدهاند.
پنجرههای نمای ساختمان این
نظر را تأیید میکند. سقف با گچکاری کلاسیک اما ساده و بدون ازدحام، دیوارها با کاغذ
دیواری بدون طرح و رنگی که با پردهها تناسب دارند، شومینههای بزرگ اما ساده با دورکاری
سنگ مرمر و مجسمههای کلاسیک (با سنگتراشیهای روح الله میرزائی) و درهای چوبی سنگین
که متعلق به یک قصر فرانسوی هستند با دور درهای با گچکاری منقوش به طرح گل.
در کتاب معماران تباهی، ج3،
ص 45 در مورد «کاخ ثابت پاسال» آمده است: «خانه مشهور به کاخ ثابت پاسال در کوچه ناهید
در ابتدای بلوار آفریقا واقع است. این خانه به مساحت بیش از یک هکتار «گرانترین و
بزرگترین خانه شهر تهران» بوده است. معماری این خانه از قصر «لو پتی تریانون» در ورسای
فرانسه الگو گرفته شده است. دکوراسیون این خانه را همان دکوراتوری انجام داده بود که
مسئول تدارکات چادرهای سلطنتی در تخت جمشید بود.
پردههای این خانه را از بلژیک
آورده بودند و درهای آن متعلق به یک قصر فرانسوی بود. دستگیرهها را هم از روی یک مدل
مربوط به صد سال پیش و به صورت اختصاصی برای خانه ثابت ساخته بودند.»
همچنین در کتاب «من و فرح
پهلوی»، ج 3، ص 1323 درباره این بنا آمده است که «مردم تهران آن را قصر سنگی مینامیدند».
این کاخ اما این روزها حال
خوشی ندارد. پس از انقلاب این کاخ صاحبان متعددی به خود دید و عموما تردد در آن با
کاربری «خاص اداری» صورت میگرفت.
همسایگانی که منازلشان مشرف
به این کاخ است، از بی توجهی و عدم رسیدگی ساکنان آن طی 2 سال اخیر و خشک شدن سریع
درختان آن علیالخصوص درختان کاج میگویند.
بخش عمده فضای سبز و درختان
این خانه یک هکتاری در سالهای اخیر خشک شده و از بین رفته است.
بر اساس این گزارش، این کاخ
در آستانه تخریب قرار دارد و قرار است گودبرداری عظیمی در این خانه تاریخی برای ساخت
یک مجتمع عظیم تجاری توسط یکی از سرمایهداران بزرگ تهران آغاز شود.
مرحوم آیتالله صادق خلخالی
در صفحه 432 کتاب خاطرات خود، درباره «کاخ ثابت پاسال» مینویسد: «بعد از تابستان
۶۰ که دیگر کمکم کار رسیدگی به پروندههای وابستگان طاغوت کم شده بود، نزد امام رفتم
و بعد از اینکه کمی از محاکمه اعضای گروههای سیاسی ضدانقلاب گفتم، از وضعیت فساد و
مواد مخدر صحبت کردم و اینکه الان باید در این مورد هم انقلابی عمل کنیم. امام فرمودند
بروید و مسئولیت این کار را به دست بگیرید. از جماران که بیرون آمدم یکراست رفتم به
خلوتترین خانهای که سراغ داشتم؛ خانهای بزرگ که قبلا برای «ثابت پاسال» بود و از
همان جا به دادستانی انقلاب زنگ زدم و گفتم بروید هر چه قاچاقچی مواد مخدر میشناسید
دستگیر کنید … شب نشده بود که زیرزمین و انباریهای خانه پر زندانی شده بود».
کاربری این کاخ در طرح تفصیلی
جدید شهر تهران به پهنه کلان (M) و پهنه (M11) یعنی مختلط تجاری، اداری و خدمات مسکونی تغییر یافته
و قرار است برجی 9 طبقه و با تراکم ساختمانی 440 درصد و حداقل ضریب سکونت 50 درصد به
جای آن قد علم کند.
مشخص نیست در طرح تفصیلی جدید
بر چه اساس کاربری یک کاخ که یک اثر تاریخی باارزش بوده، به یکباره به پهنه تجاری
- اداری تغییر میکند.
تخریب ادامه دارد؟
بعد از گذشت ماهها از
آغاز و توقف ساخت و ساز در این مجموعه ارزشمند، هنوز تکلیف این میراث تاریخی مشخص
نشده و گرانترین خانه تهران به ثبت تاریخی نرسیده است.
سازمان میراث فرهنگی هنوز
اقدام جدیدی انجام نداده تا مالکان یا مالکان بتوانند با تخریب باغ و کاخ ورسای در
تهران، برجی 9 طبقه را احداث کنند.