فلسفه نخل برداری چیست؟

به گزارش تیتر شهر به نفل از صبح نو:

عاشورا، در فرهنگ مذهبی مردم مسلمان ایران و سایر مسلمانان کشورهای دیگر، جایگاه خاص و عظیمی دارد. عاشورا زمینه‌ساز بـسیاری از مـراسم و آیین‌های دینی است، که طی سالیان متمادی به عنوان میراث معنوی پایدار از نسلی‌به‌نسل دیگر منتقل شده است.

از جمله مراسم عزاداری که بـا وسـعت زیاد، در نقاط گوناگون ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خـاص آن مـناطق، به اجرا درآمده مراسم«نخل‌برداری» است. که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سیدالشهدا(ع) در روز عاشورا برپا می‌شود.

آقای علی بلوکباشی از مردم‌شناسان ایرانی می‌گوید: «صورت تمثیلی و رمزی، رفتارهای مذهبی و کاربرد اشیای نمادین در مناسک و مراسم مذهبی دارای معانی ویژه‌ای اسـت که درک آنـها و ارزشیابی آنها را با معیارهای بیرون از حوزه تفکرات دینی، بیگانه با عقاید مردم تا حدودی دشوار می‌کند. آیین‌های نخل‌گردانی و تابوت‌گردانی در دسته‌های عزادار، در ایام سوگواری از این دست عزاداری‌های سمبولیک است...گـرداندن تـابوت شهادت و نخل‌گردانی در دسته‌های عزا بـه مـنزله لشـکریان رزمنده شهیدان‌اند که حضور قدرت الهی را در جمع عزاداران، پیروزی سپاه حق بر باطل و حیات جاودانه شهیدان را متجلی می‌کند.»


اصلی‌ترین مراکز برگزاری این آیین بـاشکوه دینـی مـناطق کویری ایران است. پیشینه رسم نخل‌برداری در مراسم عزاداری، به دوره‌های پیش از صـفویه می‌رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل‌بندی و نخل‌برداری از بدعت‌های صفویان در ایران دانسته‌اند. حتی وسعت اجرای این آیین فراتر از ایران است و در مـناطقی چون جـزایر کارائیب یا در هندوستان به شکل«تعزیره» نمود می‌یابد.


نـخل عبارت است از اتاق کوچکی که مقطع عمودی دو طرف آن شبیه یک سرو است و از چوب و دیواره‌هایی شبکه‌دار سـاخته مـی‌شود. برخی از نخل‌ها بسیار بزرگی هستند. نـخل را بـا انواع پارچـه، شـال و تـرمه می‌آرایند و در روزهای عزا بـه خصوص عاشورا آن را طی آدابی بر دوش می‌کشند، همراه عزاداران در شهر می‌گردانند و در پایان مراسم به جای اولش که معمولاً تـکیه اسـت برمی‌گردانند. شواهدی آشکار و پنهان در نـخل‌گردانی وجـود دارد که نـشان مـی‌دهد، ادامـه سیاوشان‌های بسیار کهـن اسـت. در بررسی مراسم سیاوشان بر دیواری از کاخ پنجکند دیده می‌شود که سوگواران اتاقی چادرمانند را که پیکر سیاوش و سه تن از عزاداران در آن است، بر دوش مـی‌کشند. اتـاق دارای پنـجره‌هایی است که پیکر سیاوش و عزاداران از آن پیداست. شکل شـبکه‌دار نـخل و وجـود پنـجره‌های کوچـک فـراوان در آن، یادآور همان اتاق چادرمانند است.

 نحوه اجرای مراسم نخل‌برداری در یکی از شهرهای کویری: فردوس

مردم شهر فردوس،ارادت خاصی بـه ائمـه اطهار بـه ویژه حضرت سیدالشهدا(ع) دارند و همه‌ساله آیین سوگواری سیدالشهدا و یاران باوفایش را در روز عاشورا با انجام آیین نخل‌برداری توسط هـیأت‌های مذهبی حسینی سادات، فاطمیه، موسی بن جعفر، ابوالفضلی، جوادالائمـه و طـفلان مـسلم را به اوج خود می‌رسانند. در صبح روز عاشورا، کار نخل‌بندی همچنان ادامه دارد. دسته‌های عزادار زنجیرزن و سینه‌زن هیأت‌های گوناگون فردوس با حـضور در هـیأت‌های مذهبی، با عرض تعزیت به ساحت مقدس حضرت مهدی(عج) به عزاداری روز عـاشورا مـی‌پردازند.
مـراسم روضه‌خوانی نیز در صبح عاشورا در هیأت‌های مذهبی فردوس برگزار می‌شود. در صبح این روز مردان، زنان، جوانان، نوجوانان و سـالخوردگان به پابوسی نخل‌های امام حسین(ع) می‌روند، هرچه به ظهر عاشورا نزدیکتر می‌شویم بـر هیجان مردم افزوده مـی‌شود.
حـدود ساعت 10صبح عده‌ای داوطلب، که بیشتر جوانند، به هیأت‌ها می‌روند و با بستن پارچه‌ها  روی دوش، خود را از آسیب دیدن در برابر وزن نخل، هنگام بلند کردن نخل محافظت می‌کنند. سپس پیر غلام هیأت و هدایت‌کننده نخل، به زیرنخلی‌ها، در رابطه بـا چگونگی حرکت دادن و مسیرهای حرکت نخل، تذکرات و هشدارهای لازم را می‌دهد. مداحان برای زیرنخلی‌ها به مرثیه‌سرایی می‌پردازند تا زیرنخلی‌ها با دلی آماده به زیرنخل امام حسین(ع) بروند.
مراسم ذکر مصیبت در هیأت‌ها تا رسیدن دسته‌های عـزادار هـیأت‌ها که به دیدار سایر نخل‌ها رفته‌اند، برسند، ادامه دارد. جمعیت بی‌تاب است، انتظار می‌کشد، پاهای برهنه بی‌تابی می‌کنند، این خاصیت محرم است.


با آمدن دسته‌های عزادار، زیرنخلی‌ها در جاهای تعیین‌شده خود قرار می‌گیرند. چاووش‌خوان‌ها بـر بـالای نخل می‌روند. طبال در جلوی نخل قرار می‌گیرد. مهارکننده‌ها طناب‌ها را در دست می‌گیرند. هدایت‌کننده نخل دستورات لازم را به کسانی‌ که وظیفه نخل‌برداری را بر عهده دارند، می‌دهد و از مردم خواهش می‌کند که هنگام نخل‌برداری از نخل فـاصله بـگیرند. چاووش‌خوان‌ها و طبال برای هماهنگی هرچه بیشتر، نکات لازم را به زیرنخلی‌ها گوشزد می‌کنند.


قبل از برداشتن نخل چاووش‌خوان‌ها به مداحی می‌پردازند. بعد از مداحی چاوش‌خوان‌ها و نیم ساعت مانده به اذان ظهر هیجان به اوج خـود مـی‌رسد، بـا گفتن کلمه زیرنخلی«جابه‌جا» از سـوی چـاووش‌خوان و هـمراه ضربه سوم طبال به طبل و کلمه«یا علی» از زبان زیرنخلی‌ها فریاد می‌شود و با کشیدن طناب‌ها از سوی مهارکنندگان نخل، نخل به مانند پر کاهـی بـر دوش زیرنـخلی‌ها قرار می‌گیرد. بعضی از مردم کفش‌های خود را بیرون آورده و بـا پاهای عریان بعضی هم با چهره‌های گل‌اندود و با ذکر یا حسین، یا حسین، به دنبال نخل می‌دوند. اکنون هرکس در هر مقام و سـن و سـالی که بـاشد، در میان هزاران نفر دیگر به حرکت درمی‌آید. تمامی اهالی فـردوس به‌رغم تفاوت‌ها و تمایزاتی که باهم دارند، در اجرای این مراسم با یکدیگر متحد می‌شوند. این هماهنگی و همدلی شاید در هیچ حرکت دیگـری در بـین مـردم فردوس دیده نشود و روز عاشورا همه را به هم وصل می‌کند و این خاصیت و هـنر مـذهب است.
مراسم نخل‌برداری روز عاشورای فردوس نمایش حضور مردم است که در قالب صحنه‌پردازی، ذوق، زیباشناسی و عشق صورت مـی‌گیرد.

 

کارکردهای مـراسم نـخل‌برداری روز عـاشورا در فردوس


کارکردهای فرهنگی


شعائر و مناسکی که در دهـه اول مـحرم و به‌خصوص روز عاشورا در مراسم نخل‌برداری اجرا می‌شود، جزئی از آداب و رسوم مردم مـحسوب مـی‌شود. این آداب و رسـوم دارای کارکردهای متعدی در زمینه هویت دینی مردم می‌باشد. به‌طور مثال حضور در نماز جماعت ظـهر عـاشورا، رعـایت مسائل مربوط به محرم و نامحرم، به یاد آوردن نام خدا و ائمه اطهار(ع) در مراسم نخل‌برداری، آرایش نکردن زنـان در دهـه محرم، آب خوردن با یادآوری تشنگی سید الشهدا(ع)و بر یزید لعنت گفتن نشان می‌دهد افراد سـعی مـی‌کنند، تـا هویت دینی خود را حفظ کنند.
یکی از کارکردهای خاص مراسم آیینی نخل‌برداری روز عاشورا، هویت‌بخشی بـه افـراد شرکت‌کننده در این مراسم است. هویت درواقع پاسخ دادن به سؤال«من کیستم» است؛ یعنی اینـکه فـرد خـود را در آیینه دیگران می‌بیند و افراد از طریق برقراری تعامل با دیگران به ویژگی‌های شخصیتی خود پی خواهند بـرد. در مـراسم نخل‌برداری چون مردم با یکدیگر تعامل مستقیم دارند، سعی می‌کنند که هـویت شـیعی را از خـود به نمایش گذارند و در نوع پوشش و نحوه ارتباط با دیگران، سعی می‌کنند، مطابق با هویت دینـی خـود عـمل کنند. هر فرد سعی می‌کند با توجه به رفتار و نگاه دیگران، خـود را ارزیابـی کند و به تغییر هویت خود اقدام کند.

 

کارکردهای اجتماعی


انسجام و همبستگی اجتماعی


دورکیم معتقد است: «همه ادیان متضمن اعمال تشریفاتی و شعائری منظم هستند که در آن گروهی از مؤمنان گرد هم می‌آیند. در مراسم تشریفات جمعی، حس همبستگی گـروهی تـأیید و تقویت می‌شود. تشریفات، افراد را از امور مربوط به زندگی اجتماعی نامقدس، دور کرده و به قلمرو متعالی وارد می‌کند که در آن تأثیرات الهی یا خدایان نسبت داده می‌شوند. در حقیقت بیان نفوذ و تأثیر جمع بر فرد اسـت.‌» در مراسم آیینی نخل‌برداری روز عاشورا در فردوس، هرکس با هر فکر، عقیده، موقعیت اجتماعی و مقامی در این مراسم شرکت می‌کند یا به عبارت دیگر هیچ‌کس بر کسی دیگـر بـرتری ندارد. در این روز اختلافات و تمایزاتی که بین مـردم قـبل از مراسم نخل‌برداری وجود دارد مشاهده نمی‌شود و همه برای رسیدن به یک هدف در این مراسم شرکت می‌کنند.


این درواقع همان رویکرد انسجام‌بخش دورکیم است، که یکی از کارکردهای عمده دین است و در حـقیقت، مـراسم نخل‌برداری مردم را گرد هـم مـی‌آورد و به قول دورکیم پیوندهای مشترکشان را دوباره تصدیق می‌کنند و در نتیجه، همبستگی اجتماعی بین مردم تقویت می‌شود.
درحالی‌که پدیده صنعتی شدن؛ موجب جدایی انسان‌ها از یکدیگر می‌شود و آیین‌هایی همانند نخل‌برداری، افراد متعلق به نـسل‌های گوناگون را در کنار هم جمع می‌کند و موجب ارتباط و انسجام آنها با یکدیگر می‌شود. نخل‌ها که متعلق به واحدهای اجتماعی محلات گوناگون شهر فردوس است، علاوه بر جنبه‌های قومی و مذهبی، مظهری از وحدت آیینی مـردم فـردوس و نـخل هر محله نماد یکپارچگی مردم آن محله است.

تعاون و همکاری


یکی از کارکردهای اجتماعی مراسم آیینـی نـخل‌برداری روز عـاشورا، کارکرد تعاون و همکاری است. در این روز افراد به صورت خودجوش به تقسیم وظایف می‌پردازند و هرکس بدون هیچ‌گونه توقع و چـشمداشتی کارهـا را بدون اینکه بر زمین بماند، انجام می‌دهد، مانند نحوه همکاری نخل‌بند و همکارانش در بـستن نـخل، هـمکاری زیرنخلی‌ها باهم، مهارکنند‌ه‌ای نخل، پایه‌کش‌ها، طبال و همچنین طبخ ناهار و توزیع آن بین عزاداران نمونه‌ای از همکاری و مـشارکت آنهاست.

جامعه‌پذیری


شرکت‌کنندگان در مراسم آیینی نخل‌برداری روز عاشورا در فردوس که در آن افراد با گرایشات و انـدیشه‌های گوناگون شرکت و سـعی مـی‌کنند، رفتارهای خود را با مراسم این روز منطبق سازند. گاهی افراد از طریق اقناع، رفتارها و ارزش‌هایی را که مطابق با افکارشان باشد، می‌پذیرند. این همان کارکرد انضباط بخش دورکیم است یعنی«آیین‌های مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قـدری خویشن‌داری، انسان را برای زندگی اجتماعی آماده می‌سازند.»


شرکت افراد در مراسم آیینی نخل‌برداری بدین معنی است که افراد به ارزش‌ها و شعائر اجتماعی پایبند هستند، همین عامل موجب نظم اجتماعی می‌شود و از بی‌هنجاری افـراد جـلوگیری می‌کند. دورکیم عنوان می‌کند: «تشریفات دینی، هم‌ اندیشه‌ها و مقولات فکری جدید را بوجود می‌آورد و هم ارزش‌های موجود را مورد تأیید مجدد قرار می‌دهند؛ دین فقط یک رشته احساسات و اعمال نیست، بلکه در واقع نحوه اندیشیدن افراد را در فـرهنگ‌ها مـشروط می‌کند». یکی از کارکردهای مراسم نخل‌برداری در فردوس که جامعه‌پذیر کردن افراد است، همان رویکرد انضباط‌بخش دورکیم به دین است که افراد را برای زندگی اجتماعی آماده می‌کند.

کاهش آسیب‌ها اجتماعی


در دهه محرم و به ویژه روز عاشورا بـسیاری از مـردم در نوع رفتار و نگرش خود تغییراتی را ایجاد می‌کنند. گروه‌های مذهبی مانند هیأت‌ها و افراد مذهبی کمتر دچار آسیب‌های اجتماعی می‌شوند. همچنین آمارها نشان می‌دهد که میزان جرم و جنایت در ماه محرم و به‌خصوص روزهـای تـاسوعا و عـاشورا به شدت کاهش پیدا می‌کند و این امـر، نـاشی از تـأثیر عزاداری امام حسین(ع)در انسان‌هست. مراسم آیینی-مذهبی، مانند نخل‌برداری موجب می‌شود، افراد از رفتارهایی که مغایر با ارزش‌های آنهاست دوری کنند و بسیاری از افـراد بـه ویژه جوان‌ها یک پالایش درونی را در خود ایجاد کنند. این مراسم می‌تواند در کنـترل و هـدایت رفتارهای انسانی مؤثر باشد.