به گزارش تیترشهر : تخریب حمام خسرو آقا بیست‌وچهار سال قبل در ساعت دو بامداد 23 فروردین 1374 آغاز و در ساعت پنج بامداد، عرصۀ آن در امتداد خیابان استانداری، آمادۀ تردد وسایط نقلیۀ موتوری شد.
«باقر آیت‌الله زاده شیرازی» پدر مرمت نوین ایران، در مقاله‌ای که مهرماه 1374 با عنوان «تخریب اثر تاریخی حمام خسرو آقا» منتشر شد، آورده است که «عمل غیرقانونی تخریب حمام خسرو آقا توسط افرادی ناشناس را بدون تردید باید علامت یک بیماری فرهنگی دانست. تخریب حمام خسرو آقا در امتداد اعمال ضدارزشی است که از کنار آن بی‌تفاوت گذشته‌ایم و به طور قطع در صورتی‌که تمهید لازم به عمل نیاید، کردارهای نابخردانه مشابهی را به دنبال خواهد داشت. ارزش‌های فرهنگی تاریخی بی‌همتای شهر اصفهان، اگر نگوییم بالاتر از ارزش‌های اقتصادی صنعتی آن است چیزی کمتر از آن نیست که سرنوشت آن در بالاترین سطح ملی تعیین نگردد.»
احداث خیابان به تخریب حمام نیاز نداشت!
جعفر کسائیان، متخصص استحکام‌بخشی بناهای تاریخی که در سال 1353 در تیم مرمت استحکام‌بخشی حمام خسرو آقا حضور داشت، می‌گوید: پایه‌های قوس‌های قدیمی ازجمله در حمام خسرو آقا از زمین شروع شده و به سمت بالا ادامه پیدا می‌کند و سپس مجدداً به پایین برمی‌گردد، به همین دلیل برای مرمت استحکام‌بخشی حمام خسرو آقا روی سقف بتن ریخته شد. این بتن مانند قوس حمام از روی زمین شروع و تا بالاترین نقطۀ قوس ادامه پیدا می‌کرد و سپس به پایین در سمت نقطه مقابل پایۀ اول بازمی‌گشت و به‌این‌ترتیب سقف با استفاده از این پایه بتنی استحکام پیدا کرد.
وی با اشاره به تخریب حمام خسرو آقا ادامه می‌دهد: بعد از انقلاب دو بار ماجرای تخریب حمام خسرو آقا انجام شد. در مرتبه اول زیر دو ستون از چهار ستون حمام، مواد منفجره کار گذاشته بودند تا سقف پایین بیاید که دو ستون حمام خراب شد اما به دلیل مرمت استحکام‌بخشی و کاربرد بتن در سال 53، سقف حمام به‌وسیلۀ دو ستون دیگر برجای باقی ماند و مجدداً ستون‌های تخریب‌شده بازسازی شدند. اما سال 74 به‌صورت شبانه با استفاده از بولدوزر حمام زیبای خسرو آقا را به بهانه احداث خیابان تخریب کردند درحالی‌که احداث خیابان به تخریب این حمام نیاز نداشت.
عاملان تخریب حمام زیبا و تاریخی خسرو آقا هیچ‌گاه شناسایی و مجازات نشدند، حالا اما بازگویی یک خاطره از مردی که جسم و روحش با حفظ و احیای آثار تاریخی نصف جهان درآمیخته، از راز مخوف تخریب حمام خسرو آقا پرده برمی‌دارد؛ رازی که اکنون بعد از 24 سال و بنا به اقتضای زمان فاش می‌شود.
سیف اللهی می‌خواهد حمام را خراب کند!
احمد منتظر، ریاست سابق میراث فرهنگی استان اصفهان به فروردین‌ماه تلخ سال 74 اشاره می‌کند که حمام خسرو آقا تخریب شد. وی با تأکید بر اینکه خاطره‌ای از آن زمان را سال‌ها در ذهن نگه‌داشته که نشان می‌دهد چه کسانی حمام خسرو آقا را تخریب کردند به خبرنگار ایسنا می‌گوید: الان وقتش است که آن خاطره نگفته، گفته شود.
منتظر، خاطرۀ تلخ آن روزها را چنین بازگو می‌کند: «فروردین سال 1374 حمام خسرو آقا را خراب کردند. یادم هست که من ششم و یا هفتم نوروز همان سال در خانه نشسته و منتظر مهمان بودم. چون من بزرگ فامیل نیستم بلکه سن متوسط فامیل هستم و از حدود ششم یا هفتم نوروز به دیدن من می‌آیند. من آماده پذیرایی از مهمان بودم که زنگ خانه‌مان زده شد و دیدم سه نفر، یعنی آقای مهندس روانفر، رئیس وقت میراث فرهنگی استان اصفهان، آقای مهندس آرمان پناه، دستیار خیلی نزدیک آقای مهندس سیف اللهی معاون وقت عمرانی استانداری اصفهان و آقای مهندس احمدی مدیر مسکنِ آن زمان به خانه من آمدند.
این سه نفر گفتند «آمدیم دیدنت!» من گفتم که بعضی از شما از من بزرگ‌تر هستید! جواب دادند که «واجب بود به دیدنت بیاییم چون مسئله مهمی در بین است» و ادامه دادند که «آقای مهندس سیف اللهی می‌خواهد حمام خسرو آقا را خراب کند و ما آمدیم به تو متوسل شویم تا راه‌حلی پیدا کنی که این حمام خراب نشود. دید و بازدید عید را رها کن تا به محل حمام برویم».
همسرم هم در اتاق نیم‌طبقه بالا شاهد این ماجرا بود. من گفتم «نگران نباشید فکر نمی‌کنم مهندس سیف اللهی تا این اندازه حواسش پرت باشد و چنین کاری بکند»، اما آنها گفتند «نه اتفاقاً تصمیمش قطعی است و اگر تو راه‌حلی ندهی این اتفاق می‌افتد.»
رییس اسبق میراث فرهنگی استان ادامه می‌دهد: «قبلاً صحبت‌هایی در مورد جابجایی حمام خسرو آقا مطرح و از سوی میراث فرهنگی و همه کارشناسان دارای صلاحیت رده شده بود، چرا که هیچ جای دنیا به خاطر خیابان، یک عمارت مهم را جابجا نکرده‌اند. چون خیابان قابلیت تغییر دارد کما اینکه الان هم می‌تواند تغییر کند.
آن روز همراه با سه نفری که به دیدنم آمده بودند به محل حمام خسرو آقا رفتیم. آقای روانفر گفتند ایدۀ ایشان این بوده که یک پُل روی حمام خسرو آقا بزنند! و متأسفانه از این ایده مشخص است که ترافیک این خیابان و عبور و مرور سواره برای آقایان مهم‌تر بوده و این معضلی است که مملکت را فراگرفته است!
بعد آقای روانفر از قول آقای مهندس فرشته نژاد گفت که ایشان طرح داده که از زیر حمام زیرگذر بزنید. همان‌جا از من هم خواستند نظر بدهم و من که از قبل روی یک طرح فکر کرده بودم، پیشنهاد دادم که یک حلقه از گذرهای موجود دور حمام خسرو آقا ایجاد شود. بر اساس این طرح، حمام خسرو آقا وسط یک فضای سبز قرار می‌گرفت و حالت میدان پیدا می‌کرد و ماشین‌ها دور میدان حرکت می‌کردند و بانک و همه بخش‌های دیگر هم سر جای خود قرار داشتند.
ما در این طرح چیزی را عوض نمی‌کردیم، فقط یک گذر باز می‌کردیم که ماشین‌ها از دو طرف و یا یک طرف بتوانند حرکت کنند و نظم ترافیکی که نگران آن بودند با این طرح برقرار می‌شد چون درهرصورت عبور نکردن ماشین‌ها در اثر تنگی خیابان حکیم بود و کاری به این نقطه نداشت اما متأسفانه مخالفین، به‌خصوص آقای مهندس سیف اللهی، موضوع ترافیک و عبور و مرور ماشین‌ها را بهانه می‌کردند و می‌خواستند حمام خسرو آقا را خراب کنند و این پیشنهاد، در طرح جامع و تفصیلی شهر اصفهان هم وجود دارد.
به‌هرحال سه نفری که با هم در محل حمام حضور داشتیم گفتند «ما فکر نمی‌کنیم آقای مهندس سیف اللهی این طرح را بپذیرید اما با او صحبت می‌کنیم و بعد رفتند.»
این پیشکسوت معماری و مرمت تصریح می‌کند: من اصلاً فکر نمی‌کردم که حمام را خراب کنند! تا اینکه اواخر فروردین همان سال یک روز صبح بیدار شدم و اخبار گفت که حمام خسرو آقا خراب شده است! وقتی شنیدم، سه روز تب کردم که چطور آدم می‌تواند چنین تصمیم غلطی را بگیرد! شبانه حمام را خراب کردند و در این تخریب آقای فروتن، شهردار وقت ناحیه یک هم همکار آقای سیف اللهی بود و درواقع شهردار ناحیه یک به دستور آقای سیف اللهی حمام خسرو آقا را خراب کرد.
آنقدر این اقدام آنها برنامه‌ریزی‌شده بود که نصف شب خاک‌برداری کردند و خیلی باعجله این کار را انجام دادند، درواقع خراب کردن حمام خسرو آقا یک حرکت سیاسی بود، صبح هم خیابان‌ها را بسته بودند و نمی‌گذاشتند کسی به آن محل دست بزند. دورتادور محل پلاکارد گذاشته بودند که روی آنها شعارهایی نوشته‌شده بود. بعد هم حوض حمام را برداشتند و در بانک ملت کنار خیابان گذاشتند یعنی بانک‌های کنار هم در این برنامه همراه آنها بودند.
یادم می‌آید وقتی در یک جلسه با حضور خدابیامرز آقای مهندس کازرونی، وزیر وقت مسکن و شهرسازی که با من صمیمیتی داشت به او گفتم که حمام خسرو آقا به دستور مهندس سیف الهی خراب شد، او به من گفت «مطمئنی سیف الهی خراب کرده؟» و من گفتم «بله، من داستانی دارم که نشان می‌دهد به‌طورقطع آقای سیف الهی حمام خسرو آقا را خراب کرده است.»
ماشین را بر مردم ارجح می‌دانند!
منتظر، از اینکه ماشین بر پیاده ارجحیت یافته ابراز تأسف کرده و می‌گوید: حمام خسرو آقا خراب شد، اما دیگر ترافیک در آن محدوده مطرح نیست و قرار است یک راه از جنوب کنسولگری باز شده و از چهارباغ پایین به خیابان حکیم برسد که در این صورت دیگر این راه بسته می‌شود و همه این راه‌ها ازجمله خیابان سپه به‌طور کامل و بخشی از خیابان استانداری پیاده‌رو می‌شود. اما اگر برای معضل ترافیک در بافت‌های تاریخی فکری نکرده و از ورود ماشین جلوگیری نکنند و پیاده‌روسازی انجام نشود، شهر، مواریث تاریخ خود را از دست می‌دهد چون متأسفانه فعلاً فروش ماشین، اصل است.
وی ادامه می‌دهد: در قدیم طاق و ساباط می‌زدند و درخت می‌کاشتند و سایه ایجاد می‌کردند که مردم در سایه رفت‌وآمد کنند اما الان ماشین‌ها را در سایه می‌گذارند و مردم در آفتاب راه می‌روند! ماشین را بر مردم ارجح می‌دانند! بلوار می‌سازند و ماشین‌ها زیر سایه درخت‌ها حرکت می‌کنند و مردم در آفتاب! ساعت ده صبح در مرکز شهر که مردم باید پیاده راه بروند سایه وجود ندارد اما در عوض همه ماشین‌ها در سایه قرار دارند و مردم باید در برق آفتاب راه بروند و گرمای شدید را تحمل کند و عرق بریزند!
جزییاتی درباره طرح بازسازی حمام خسرو آقا
منتظر، در خصوص چگونگی طرح و بازسازی حمام خسرو آقا می‌گوید: وقتی آقای دکتر جمالی نژاد به‌عنوان شهردار اصفهان انتخاب شدند، هشت ماه فرصت داشتند تا خودشان را مطرح کنند. یکی از اقدامات ایشان در طول این هشت ماه برگزاری یک جلسه و دعوت از آقای سیدمحمد بهشتی، ریاست سابق میراث فرهنگی کشور، آقای دکتر طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی کشور و اینجانب بود تا در آن جلسه درباره پروژه‌هایی که برای بافت تاریخی اصفهان مناسب است طرح‌هایی را ارائه کنیم؛ ضمن اینکه در این جلسه آقای دکتر صمصام شریعت، معاون سابق عمران و شهرسازی شهرداری اصفهان هم حضور داشتند.
وی ادامه می‌دهد: در این جلسه ما سه نفر یعنی من، آقای بهشتی و آقای طالبیان، هفت پروژه را برای شهر اصفهان مطرح کردیم که الان هم بعضی از آنها به‌نوعی در جریان است. البته این دو نفر هم موضوعات را به من ارجاع می‌دادند و می‌گفتند که چون شما با شهر اصفهان آشنا هستی خودت باید مسائلش را مدیریت کنی. یکی از این هفت پروژه، احیای چهارباغ، دیگری بازسازی عمارت تاریخی جهان‌نما که الآن پایه‌های آن در وسط چهارباغ در حفاظ شیشه‌ای قرار دارد و پروژۀ دیگر احیای حمام خسرو آقا بود. یعنی قرار شد حمام خسرو آقا مجدداً بازسازی سبکی شود تا آن‌هایی که این اثر تاریخی مهم را تخریب کردند به‌نوعی تنبیه شوند. درمجموع هفت پروژه مطرح شد که تمام آنها توسط اینجانب تهیه و به‌صورت مجانی ارائه شد که البته بیشتر آنها را هم اجرا نکردند.
این معمار فرهنگی تصریح می‌کند: آقای جعفری، مدیرعامل سابق سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان، در جلسه دوم حضور داشت. درحالی‌که قرار بود من بازسازی حمام خسرو آقا را انجام دهم و درباره آن مطالعه و طرح آن را هم تهیه کرده بودم ولی اجرای آن به من واگذار نشد و سازمان نوسازی بهسازی شهر اصفهان به ریاست وقت آقای جعفری احیای حمام را به شیوۀ خودشان شروع کردند. چون نصف این حمام در زیر زمین قرار دارد هدف من این بود که پنل‌هایی روی خیابان بیندازیم تا ماشین‌ها حرکت کنند و به‌این‌ترتیب تحرک خیابان را قطع نکرده و از زیرزمین، احیا را آغاز کرده و تمام قطعات ریز کاشی‌کاری سقف حمام که آنجا وجود دارد را جدا کرده و بیرون بیاوریم تا بعد از بازسازی، اصل را سر جایش بگذاریم و این خلاف شیوه‌ای است که در بازسازی بکار برده شده است.
«باقر آیت‌الله زاده شیرازی» پدر مرمت نوین ایران تنها پیامی که از تخریب حمام خسرو آقا دریافت می‌شود را دور ریختن شیوه‌های شهرسازی مطرود اقتصاد مصرفی می‌دانست که طبیعتی ویرانگر دارد. اکنون آنچه انتظار می‌رود، مجازات عاملان تخریب حمام خسرو آقاست که با خوانش خاطره‌ای از آن سال‌ها شناسانده شدند؛ و در ادامه، لازم است این حمام که از تاریخی به وسعت صفویان حکایت داشت، با شیوه‌ای صحیح و کاملاً بر اساس مستندات تاریخی بازسازی سبکی شود، درست بر اساس آنچه پدر مرمت ایران تأکید داشت و می‌گفت که حمام خسروآقا باید بازسازی شود تا این پیام روشن به شکلی نمادین و ملموس در تاریخ شهرسازی ما بسان سایر آثار گران‌قدر پیام‌آور شهر اصفهان باقی بماند.
