نشست «پهنۀ رودکی، ارزیابی ظرفیت فرهنگی پهنه» با سخنرانی یاسر جعفری، معاون فنی و طرح‌های شهری سازمان زیباسازی شهرداری تهران، سید علی‌اکبر موسوی مشاور طرح پهنۀ فرهنگی رودکی و محمد آتشین‌بار عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ نظر، ۱۹ تیر ۹۸ در گالری نظرگاه برگزار شد.
در ابتدای این نشست محمد آتشین‌بار با اشاره به اینکه پروژۀ پهنۀ رودکی برای اولین‌بار، اواسط دهۀ ۷۰ توسط وزارت فرهنگ و ارشاد مطرح شد، گفت: «در این محدوده دو قطب فرهنگی شهر تهران، یعنی تئاتر شهر و تالار وحدت قرار دارد. در آن زمان از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد پیشنهاد شد که می‌توان از پتانسیلی که در این محدوده وجود دارد، بهره برد تا اینکه در سال گذشته مدیریت شهری تهران طرح تبدیل این محدوده به پهنۀ فرهنگی را ارائه داد که البته یکی از طرح‌های موضعی و موضوعی طرح جامع نیز است».
وی ادامه داد: «وقتی از دور به این طرح نگاه می‌کنیم، با توجه به اینکه دو قطب فرهنگی بسیار مهم در آنجا قرار دارند و همچنین کافه‌هایی نیز در اطراف آنها شکل گرفته، اجرای این طرح خیلی خوب به نظر می‌آید، اما سؤال اصلی که در این پروژه مطرح است این است که آنجا واقعا چقدر قابلیت تبدیل‌شدن به پهنۀ فرهنگی را دارد؟».
عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ نظر تصریح کرد: «ما در تهران دو تجربۀ مشابه داریم که تجربه‌های موفقی نبوده‌اند، یکی تجربۀ پیاده‌راه ۱۷ شهریور که وضعیتی تقریباً مشابه پهنۀ رودکی داشت، یعنی وجود دو قطب مهم که به نظر می‌رسید اگر با یک خط بهم وصل شوند پتانسیل خوبی برای شهر ایجاد خواهد شد. بعد از اجرای این پروژه متوجه شدند که اجرای آن تصمیم درستی نبوده است. به نظر می‌رسد در پروژۀ پهنۀ فرهنگی رودکی نیز تمرکز مدیریت شهری بر اتصال دو نقطۀ تئاتر شهر و تالار وحدت از طریق خیابان استاد شهریار است که دچار همین مشکل خواهد شد».
آتشین‌بار در خصوص دومین تجربۀ ناموفق با اشاره به خیابان سی‌تیر اظهار داشت: «خیابان ۳۰ تیر هم نتوانست یک پیاده‌راه موفق باشد، بنابراین سعی شد با قرار دادن یک سری کانکس و ایجاد اغذیه فروشی، خیابان خوبی به نظر بیاید. این احتمال وجود دارد مدیریت شهری در آینده برای اینکه بتواند پتانسیل و کشش این دو نقطه را ارتقا دهد باز هم از استقرار کانکس اغذیه‌فروشی در خیابان استاد شهریار استفاده کند».
وی با طرح این سؤال که آیا واقعاً این پهنه و این محدوده پتانسیل اجرای چنین پروژه‌ای را دارد؟ افزود: «در جنوب پهنۀ تعریف‌شده، خیابان نوفل لوشاتو قرار دارد که بیشتر محل استقرار سفارت‌خانه‌ها است، این خیابان چقدر کشش و جاذبه می‌تواند برای مردم داشته باشد؟ سؤال دیگر اینکه یکی از نقاط مهم پهنۀ رودکی پارک دانشجو است که دارای مسائل اجتماعی متعددی مثل دست‌فروشی و پخش مواد است که اجازه نمی‌دهد چنین کار فرهنگی که در ذهن مدیریت شهری وجود دارد، در آنجا اجرا شود».
عطش فرهنگی، از شهر طلب فضا دارد
در ادامه یاسر جعفری بیان کرد: «یکی از مهم‌ترین موضوعات فرهنگی مدیریت شهری، پهنۀ رودکی است. در خصوص ظرفیت فرهنگی این فضا باید گفت، ۵ دهه است که یک تمرکز فرهنگی و هنری ناخودآگاه در این فضا وجود دارد که باعث شده این محدوده برای توسعۀ کالبدی فرهنگی شهر انتخاب شود البته شاید اتفاقاتی در دل آن نهفته باشد و پاسخ تمام آنها را ندانیم».
وی با اشاره به تالار فرهنگ گفت: «این تالار قدمت بیشتری از تئاتر شهر و تالار رودکی دارد. تالار فرهنگ در گذشته به عنوان یک فضای فرهنگی صرف مورد استفاده قرار نمی‌گرفت و فضای اصلی امور فرهنگی آموزش و پرورش بوده است. بعد از آن، حکومت وقت فضای پارک شهر را به عنوان مرکز فرهنگی انتخاب کرد و تئاتر شهر و سپس تالار رودکی در آنجا ایجاد شد و مرکز ثقلی برای اتفاقات فرهنگی شد».
معاون سازمان زیباسازی شهرداری تهران افزود: «قطعاً در این محدوده ما چند موضوع مهم حوزۀ فرهنگی داریم که از لحاظ کالبدی تأثیرگذار خواهند بود، تئاتر شهر و تالار رودکی که ما نمی‌توانیم آنها را نادیده بگیریم و در تهران مشابه آنها را نداریم، البته فراتر از کالبد آنها، خاطرات ذهنی است که برای شهر و هنر شهر شکل داده‌اند. تمام آدم‌های بزرگ فرهنگی شهر در این فضا تنفس و کار کرده و انرژی گذاشته‌اند و ما نمی‌توانیم آن را نادیده بگیریم؛ این‌ها خاطرۀ شهر است. پس خودبه‌خود ما یک ظرفیت و لایۀ فرهنگی را در این فضا داریم. از طرفی در حوزۀ شهرسازی به دلیل سکونت افراد فرهنگی طی چند دهۀ گذشته، معماری‌های فاخرتری را در این محدوده می‌بینیم».
وی ادامه داد: «سفارت‌خانه‌هایی در این محدوده هستند که بیشترین تعامل فرهنگی را با ما دارند مانند فرانسه، ایتالیا و روسیه که در سده‌های گذشته بیش از مبادلات تجاری، مبادلات فرهنگی با ما داشته‌اند».
جعفری اضافه کرد: «اکثر ردیف‌های بودجه‌ای شهرداری تهران برای طرح‌های موضعی، طی سال‌های گذشته بر محور متمرکز بوده اما در این دوره بعد از دو دهه موضوع ما از محور، فراتر رفت. چون به اعتقاد ما امروزه برای کار بزرگی مانند ایجاد بستر برای فرهنگ فقط محور و خیابان نمی‌تواند تأثیرگذار و پاسخگو باشد، بنابراین ما پهنه را پیشنهاد دادیم» .
جعفری تصریح کرد: «اوایل سال ۹۷ اسم این پروژه، گذر فرهنگ و هنر خیابان شهریار بود و در جلساتی که با کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران داشتیم، تدریجاً این طرح از یک خیابان به عرصۀ وسیع‌تر و به عنوان پهنه مطرح شد، چراکه این نگاه وجود داشت که یک محور یا خیابان به تنهایی نمی‌تواند تأثیرات بزرگی ایجاد کند، ضمن اینکه در این اتمسفر علاوه بر خاطرۀ ذهنی هنر، آنجا پایگاه فلسفۀ تهران و ارتباطات بین‌الملل فرهنگی تهران نیز است و به نظر می‌رسد ما مشابه این محدوده در تهران نداریم که این همه جریان مشخص و شفاف در آن کنار هم قرار گرفته باشند. از طرفی هم ورود بخش‌های دولتی در این محدوده می‌تواند برای سیاست‌گذاری‌های کلان مناسب باشد».
وی با طرح این سؤال که چرا فرهنگ؟ گفت: «در این دهه عطش فرهنگ برای ما زیاد است، مردم ما زیاد کافه می‌روند چراکه در کافه‌ها اتفاقات زیاد فرهنگی در حال وقوع است. علی‌رغم اینکه تئاترهای مستقل و خصوصی تعداد اجراها را افزایش داده‌اند اما هنوز هم تعداد متقاضیان اجرای تئاتر بیش از ظرفیت کنونی است. این عطش فرهنگی به خصوص در بخش موسیقی به‌دلیل کمبود فضا، به کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها رفته است و از شهر طلب فضا می‌کند. ما به صورت آزمایشی نوروزگاه ولیعصر را ایجاد کردیم و فضاهای عمومی شهر را زیر بار فرهنگ بردیم، همچنین محدودۀ تئاتر شهر را برای گروه‌های موسیقی و تئاتر آماده کردیم و نتیجۀ خوبی داشت».
معاون سازمان زیباسازی افزود: «موضوع مهمی که وجود دارد موضوع تولی‌گری فرهنگی است و اینکه نرم‌افزار و سخت‌افزار شهر دست چه کسانی باشد، اکنون به دلیل این دوگانگی بسیاری از فضاهای شهری بلااستفاده مانده‌اند و اگر مدیریت آنها به یکپارچگی برسد، مطمئناً می‌توانیم بیشتر از فضاهای شهری و عمومی استفاده کنیم».
همزیستی مسالمت‌آمیز ساکنان با پهنۀ فرهنگی، عامل موفقیت طرح
سید علی اکبر موسوی، مشاور طرح پهنۀ رودکی نیز در این نشست با اشاره به اینکه طولانی‌بودن دو قطب در پیاده‌راه ۱۷ شهر عامل عدم موفقیت این پروژه بود اظهار داشت: «در این محدوده اگر تالار وحدت را یک پارسل شهری بدانیم از تقاطع خیابان خارک تا تقاطع خیابان رازی که به پلاکی بنام پارک دانشجو می‌رسیم، حدود ۲۰۰ متر طول داریم، بنابراین پهنه است و یک محور تلقی‌نمی‌شود. امروز در پهنۀ رودکی، محور شهریار بهانه‌ای برای اتصال دو قطب فرهنگی است. ما معتقدیم که این دو قطب اصلی دو نوع رفتار متناقض دارند که باید این تناقض تحت پوشش جریان فرهنگ حل شود تا این محدوده به عنوان یک پلازای شهری دیده شود. اینکه اکنون ما به این محدودۀ پهنه می‌گوییم به این دلیل است که نرده دارد و حتی تالار فرهنگ به عنوان یک مرکز فرهنگی به‌دلیل وجود نرده‌ها گم شده است و با پهنه کار نمی‌کند».
وی تصریح کرد: « ۳۸۰۰ نفر در این محدوده زندگی می‌کنند و بافت مسکونی زنده دارد و ما باید کاری کنیم که این آدم‌ها را با این طرح هم‌سو کنیم تا همزیستی مسالمت‌آمیزی با هم داشته باشند تا به عنوان مهاجم محسوب نشویم. وقتی ما وارد این موضوع شدیم متوجه شدیم ۱۴۱ بنای خاص شناسایی شده که ۸۷ بنا، ارزشمند و قابل حفظ و احیا هستند. از این بین برخی خانه‌ها به گالری، کافه و یا آموزشگاه تغییر کاربری داده‌اند و حتی در برخی از این موارد خود مالک نیز در طبقه‌ای ساکن شده است. یعنی همزیستی مسالمت‌آمیز دارند و لازم است که مدیریت شهری و مدیریت جریان فرهنگ این موضوع را پشتیبانی کند تا بسته‌های تشویقی و حمایتی برای مالکین این پهنه تعیین شود و حتی لایۀ دیگری را تعریف کنیم که ساخت‌وساز در این محدوده هم به لحاظ ارتفاع و استقرار کاربری‌های مجاز هدایت شوند».
در ادامه این نشست محمد آتشین‌بار با بیان اینکه وقتی از دور به این پروژه نگاه می‌کنیم، این محدوده می‌تواند یک محدودۀ فرهنگی باشد گفت: «ما وقتی از محدودۀ فرهنگی صحبت می‌کنیم مسأله نرم‌افزاری است. اما دو مسألۀ اجتماعی بزرگ در آنجا وجود دارد که می‌خواهیم بدانیم مشاور و کارفرما چه فکری برای آن دارند؟ کاربری‌هایی از جنس تئاتر و موسیقی بیشتر برای قشر روشنفکر جامعه است اما این مسأله ابعاد اجتماعی دارد، چطور قرار است این تنقاض را حل کنیم تا تمام سلایق و گروه‌ها در این پهنۀ فرهنگی حضور داشته باشند؟ دوم اینکه درست است فاصلۀ بین تئاتر شهر و تالار رودکی کوتاه است اما مسأله این است که زمانی حرف شما صادق است که هر دو این نقاط قلمرویی برای خود بسازند و در هم نفوذ کنند تا ما بتوانیم بگوییم که دیگر این محور وجود ندارد اما عملاً قلمرو تئاتر شهر و تالار رودکی در حد ساختمان‌های خودشان است و این قلمروها داخل هم نفوذ نکرده‌اند و بین آنها کاربری پراکنده وجود دارد».
پهنۀ رودکی، پهنۀ موسیقی و نمایش
موسوی در پاسخ آتشین‌بار گفت: «تهران یک طرح توسعۀ فضاهای فرهنگی از تجریش تا ری دارد که دارای ۱۴ پهنه است و هیچ‌وقت کسی ادعا نمی‌کند که تنها پهنۀ فرهنگی تهران، پهنۀ رودکی است. این ۱۴ پهنه برخی متصل و برخی منفصل هستند و الزاماً قرار نیست تمام اقشار فرهنگی در این پهنه متمرکز شوند».
وی ادامه داد: «اینجا پهنه یا ساحت موسیقی و نمایش است و ممکن است در قسمت دوم پیوند این دو نقطۀ موسیقی و نمایش نیاز به کاربری‌های مکمل داشته باشد. برای نفوذ نیز حداقل لایۀ اول خیابان باید برداشته شود تا خرده‌فضاهای شکل‌گرفته به‌هم متصل شوند و در هم نفوذ کنند».
یاسر جعفری نیز در این خصوص گفت: «بخشی از ماجرا به اسناد بالادستی برمی‌گردد، به هر حال ایجاد این پهنه در طرح جامع سال ۸۶ دیده شده و آنچه ما در شهرسازی و فرهنگ باید مد نظر قرار دهیم بسترسازی است. هرجایی که ظرفیت وجود داشته و مطالبه شکل گرفته خود مردم خودبه‌خود آن را پیش برده‌اند. دلیل اینکه در پهنۀ رودکی کافی‌شاپ شکل گرفته چون خود مردم خواستند. به نظر می‌رسد ظرفیت و مطالبه‌ای در اینجا وجود دارد و ما باید فقط هدایت‌گر و بسترساز باشیم».
در بخش پرسش و پاسخ این نشست سید امیر منصوری عضو هیأت علمی دانشگاه تهران اظهار داشت: «از صحبت‌های شما به نظر می‌رسد که یک استراتژی واحد وجود ندارد. یکی اینکه اینجا اقدام برنامه‌ای اولویت دارد یا اقدام عملیاتی و اجرایی؟ شواهد اقدامات می‌گوید یکسری اتفاقات بصورت تدریجی از سوی مالکان و مستاجران در حال وقوع است و اینجا را تبدیل به کاربری‌های فرهنگی کرده است، دیگری اینکه با توجه به اینکه در اسناد بالادست نیز اینجا به عنوان پهنۀ فرهنگی شناخته شده با برنامه‌ریزی باید به تسریع آن کمک کرد».
وی افزود: «من متوجه نشدم که سیاست غالب کدام است آیا در نهایت تمایل به یک اقدام کالبدی و فیزیکی وجود دارد یا بعد از انجام اقدامات برنامه‌ای، تغییر پهنه ایجاد می‌شود؟ چه چشم‌اندازی برای اینجا دیده شده است؟ آنچه باید در نظر گرفت اینست که فضای فرهنگی پروردنی است و ایجاد شدنی نیست».
ایجاد پهنۀ رودکی مطالبه فرهنگیان است
یاسر جعفری در پاسخ گفت: «اولین اقدامی که برای شکل‌گیری این پهنه انجام شد از سوی شهرسازان نبود بلکه از سوی فرهنگیان بود، پس ایجاد این پهنه مطالبۀ فرهنگیان از شهر بود. اما اینکه شهرداری متولی اجرا باشد ماجرا را پیچیده کرده است چون نگاه فرهنگیان چیز دیگری است. در این دوره نیز اتفاقاً کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر قبل از کمیسیون شهرسازی و معماری، این موضوع را پیگیری کرد، لذا جنبۀ نرم‌افزاری آن به اتفاقات شهرسازی می‌چربد. یک عطش فرهنگی در شهر وجود دارد که برای آن دنبال ظرف می‌گردیم. از طرفی باید بین خواسته و اجرایی‌شدن توازنی وجود داشته باشد به همین دلیل همه روی این محدوده به توافق رسیدند».
معاون سازمان زیباسازی ادامه داد: «در اینجا ۱۱ تا ۱۲ ذی‌مدخل و کنشگر وجود دارد که ما یک استراتژی تعیین کردیم و در حوزۀ سیاستگذاری تمام کنشگران را دور یک میز آوردیم و البته مردم را نیز نادیده نگرفتیم. اینجا با پروژۀ میدان امام حسین فرق دارد چرا که در آنجا ما می‌خواستیم ظرفیت‌سازی کنیم اما در اینجا ظرفیت وجود دارد و ما حداقل مداخله را در اینجا خواهیم داشت».
پیرایش کالبدی به افزایش ظرفیت کمک می‌کند
موسوی نیز با بیان اینکه ما با زمینۀ طراحی وارد این پروژه شدیم گفت: «روشی که تشکیلات راهبری این پروژه با محوریت سازمان زیباسازی داشت ما را به این نتیجه رساند که با نگاه چند بعدی به این پروژه ورود کنیم اما یک ورود سنجیده! خود سازمان هم بعضی از بناها را شناسایی و پیرایش شهری کرد، چراکه ظرفیت از کالبد هم در می‌آید، چون منظر عمومی دلنشین می‌تواند دوباره خاطره‌ها را زنده کند».
وی ادامه داد: «ما به سند یکپارچۀ مدیریت، هدایت و کنترل نیاز داریم و ضرورت آن را مطرح کردیم و اکنون قرار است طرح تفصیلی پهنه را بازنگری کنیم. این طرح الزاماً فقط تئاتر و موسیقی نیست بلکه در آن زندگی شبانه نیز مد نظر است چراکه این پهنه زمینه ایجاد زندگی شبانه را دارد».
در ادامه مرتضی همتی پژوهشگر دکتری منظر در خصوص این طرح پرسید: «پارک هنرمندان را تهدیدی برای گسترش این پهنۀ فرهنگی‌نمی‌دانید؟».
جعفری در پاسخ به وی بیان کرد: «اتفاقاً پارک هنرمندان برای اینکه ارزیابی از آینده پهنۀ رودکی داشته باشیم، مدل خوبی است چراکه توانسته خود را در یک سطحی ثابت کند البته تئاترهایی که آنجا اجرا می‌شود خاص‌تر است و مخاطبین خاص و سلبریتی‌وار دارد و لذا گرانتر است. اما ما باید به تجربیات آن توجه کنیم و اصلاً تهدیدی برای پهنۀ رودکی نخواهد بود»
